استتار هشتپا (اختاپوس): چرا و چگونه؟
هشتپا (اختاپوس) چگونه استتار می‌کند؟
هشتپا (اختاپوس) برای گریختن از خطر، استتار می‌کند و رنگ و حتی شکل و بافت پوستش را تغییر می‌دهد. این جانور باهوش، چنان ماهرانه خود را با محیط همرنگ و هم‌شکل می‌کند که آبزیان شکارچی نمی‌توانند به‌راحتی تشخیص‌اش دهند. استتار هشتپا به دور روش انجام می‌شود: یکی تغییر رنگ پوست و دیگری تغییر بافت و نقش پوست. هشتپا برای این منظور از دو نوع سلول خاص بهره می‌برد که شامل سلول‌های رنگدانه‌ای (کروماتوفور) و سلول‌های شفاف (ایریدوفور) است. سلول‌های رنگدانه‌ای، هر کدام حاوی کیسه‌هایی است و هر کیسه رنگدانه‌ای با رنگ خاص دارد. هشتپا ماهیچه‌های اطراف هر سلول را که منقبض کند، کیسه مربوطه با رنگ خاص خود گشوده می‌شود و سطح پوست جانور به همان رنگ درمی‌آید. سلول‌های شفاف اما کاربرد دیگری دارند. آن‌ها مثل آینه نور محیط را منکعس می‌کنند تا هشتپا رنگ پوستش را شفاف کند و یا رنگ پوستش را به سبز یا آبی تغییر دهد.
آنچه گفتیم خلاصه روش استتار هشتپا بود اما اگر به تحقیق درباره هشتپا (اختاپوس) علاقمند هستید، با ادامه مطلب همراه باشید تا موضوع را بیشتر توضیح دهیم و شما با قابلیت‌های حیرت‌انگیز این جانور باهوش آشناتر شوید. در مقاله‌ی پیشِ رو، روش‌های استتار هشتپا (اختاپوس) را توضیح خواهیم داد و خواهیم گفت که هشتپا یا اختاپوس چگونه استتار می‌کند و چرا و چگونه رنگش را تغییر می‌دهد.
اختاپوس در زمره سرپایان (Cephalopode) است. سرپایان رده خاصی از جانوران آبزی هستند که چند بازو دارند، بدن‌شان نرم و منعطف است و معمولا موجودات باهوشی هستند. همه سرپایان از جمله هشتپا و ماهی مرکب می‌توانند رنگ و ظاهر پوست خود را تغییر دهند.
استتار حیرت‌آور هشتپا (چندلحظه صبر کنید تا فایل متحرک، کامل بارگذاری شود؛ حجم فایل حدود ۷.۵ مگابایت است)
روش استتار هشتپا (اختاپوس)
هشتپا معمولا برای دور ماندن از خطر استتار می‌کند. روش استتار هشتپا (اختاپوس) دو نوع است:
- استتار هشتپا با تغییر رنگ
- استتار هشتپا با تغییر بافت و شکل پوست
استتار بوسیله تغییر رنگ را در جانوران دیگری مثل آفتاب‌پرست هم سراغ داریم زیرا آفتاب‌پرست هم رنگ عوض می‌کند. اما استتار نوع دوم یعنی عوض کردن بافت و شکل پوست واقعا حیرت‌انگیز و کم‌نظیر است. در ادامه هر دو روش استتار هشتپا را توضیح می‌دهیم.
۱. استتار هشتپا (اختاپوس) با تغییر رنگ
آیا اختاپوس رنگ عوض می‌کند؟ بله! هشت‌پاها بوسیله سلول‌های رنگدانه‌‌دار که در پوست‌شان است می‌توانند در کمتر از ۳۰ میلی‌ثانیه رنگ‌شان را عوض کنند. هشتپا (اختاپوس) در پوست خود، دو نوع سلول مخصوص دارد: یکی سلول‌های حاوی رنگدانه (cromatophore) که نور را جذب می‌کنند و دیگری سلول‌های شفاف (iridophore) که نور را منعکس می‌کنند. هر سلول رنگدانه‌ای، کیسه‌‌ای پر از رنگدانه دارد و هر کیسه رنگدانه به یکی از رنگهای زرد، نارنجی، سیاه، قهوه‌ای یا سرخ است، اما بین آن‌ها رنگ آبی یا سبز وجود ندارد. در سوی دیگر، سلول‌های منکعس‌کننده نور چون شفاف هستند، نور محیط را بازمی‌تابانند و ضمنا به هشتپا کمک می‌کنند تا رنگ سبز یا آبی را هم تقلید کند. در زیر، روش کار هر دو نوع سلول را خلاصه‌وار توضیح می‌دهیم.
استتار هشتپا (اختاپوس): تغییر رنگ باکمک سلول‌های رنگدانه‌ای
سلول‌های رنگدانه‌ای: جذب‌‌کننده نور
خب، حالا هشتپا چگونه رنگ عوض می‌کند؟ وقتی ماهیچه‌های اطراف سلول‌های رنگدانه‌ای جمع یا منقبض می‌شوند، کیسه‌های رنگدانه سر باز می‌کنند و درنتیجه، رنگدانه‌های درون کیسه آشکار می‌شوند. اگر ماهیچه‌ها مجددا شل شوند و به حال اول باز‌گردند، کیسه رنگدانه دوباره بسته می‌شود و به حالت اولیه خود بازمی‌گردد و ما دیگر آن رنگدانه‌ها را روی پوست هشتپا نمی‌بینیم.
شاید تعجب کنید اگر بدانید که هشت‌پاها کوررنگ هستند یعنی دنیا را رنگی نمی‌بینند و چشم آن‌ها فقط طیف‌های خاکستری را می‌بیند. اما در عوض، سیستم عصبی پیچیده‌ای دارند که با کمک آن می‌توانند هر رنگ نور را از روی طول‌موجش تشخیص دهند. هشتپا بدینوسیله رنگ محیط را متوجه می‌شود و دقیقا همان کیسه‌هایی را باز می‌کند که رنگدانه‌هایش همرنگ محیط است.
اگر یادتان باشد، گفتیم که سلول‌های رنگدانه‌ای هشتپا، رنگهای مختلفی دارند اما رنگ سبز و آبی ندارد. شاید بپرسید: پس اگر هشتپا بخواهد رنگ خود را به آبی یا سبز تغییر دهد چه می‌کند؟ در پاسخ می‌گوییم: هشتپا با کمک سلول‌های دیگری موسوم به ترایاخته رنگ خود را به سبز یا آبی تغییر می‌دهد.
سلول‌های شفاف یا ترایاخته: بازتاباننده نور
زیر سلول‌های رنگدانه‌ای، لایه دیگری از سلول‌های خاص وجود دارد که به آن‌ها ترایاخته (iridophore) می‌گویند. هر ترایاخته حاوی صدها جزء ریز و شفاف است که مثل آینه عمل می‌کنند؛ یعنی نور محیط را بازمی‌تابانند و هشتپا با کمک همان‌ها می‌تواند پوستش را بیش از پیش با محیط هم‌شکل کند. به این اجزای ریز، بازتاباننده (reflectosome) می‌گوییم که مثل آینه، نور محیط را از سطح پوست اختاپوس منعکس می‌کنند و اختاپوس با کمکش می‌تواند رنگ خود را شفاف‌تر نشان دهد. وظیفه دیگر آن‌ها شبیه‌سازی رنگ سبز و آبی است. چون در بین رنگدانه‌های بدن هشتپا رنگ آبی و سبز وجود ندارد، هشتپا در عوض با کمک سلول‌های بازتاباننده، سایه‌های آبی و سبز را تقلید می‌کند.
وقتی هشتپا نزدیک سطح آب باشد، نوری که به بدنش می‌تابد، سفید به نظر می‌رسد اما در اعماق اقیانوس وضعیت فرق می‌کند. آن‌جا نور به رنگهای بیشتری تجزیه می‌شود و هشتپا می‌تواند خود را بسته به هر طول‌موجی از نور که در محیط وجود دارد، استتار کند. جالب است بدانید که هشتپا کیسه‌های حاوی رنگدانه را بوسیله سلول‌های عصبی و ماهیچه‌هایش کنترل می‌کند، لذا برای استتار و تغییر دادن رنگش کمی انرژی مصرف می‌شود.
نمای بسیار نزدیک از سلول های رنگدانه‌ای روی پوست هشتپا (حجم فایل متحرک کمتر از ۱ مگابایت)
۲. استتار هشتپا (اختاپوس) با تغییر شکل و بافت پوست
هشتپا علاوه بر عوض کردن رنگ خود می‌تواند بافت و شکل سه‌بعدی اجسام پیرامونش را هم تقلید کند و طرح و شکل پوستش را تغییر دهد. مثلا اگر هشتپا نزدیک صخره سنگی باشد و خطری تهدیدش کند، فورا بدن نرم و انعطاف‌پذیرش را مثل پارچه نازکی روی سنگ پهن می‌کند و برجستگی‌های سنگ را طوری تقلید می‌کند که جانوران شکارچی نمی‌توانند آن‌را از سنگ تشخیص دهند. این یکی از حیرت‌انگیزترین روش‌های استتار جانوران است. حالا می‌خواهیم ببینیم که هشتپا چگونه با تغییر بافت پوستش استتار می‌کند. هشتپا برای هم‌شکل کردن بافت پوست خود با محیط از پیوندهای ماهیچه‌های ریزی بهره می‌گیرد که به آن‌ها اصطلاحا پُرز می‌گویند.
پرز (پاپیلا)
هشتپا (اختاپوس) با استفاده از پیوندهای ماهیچهای کوچکی موسوم به پُرز (papillae) می‌تواند بافت سطح پوست خود را نیز تغییر دهد. این پیوندهای ماهیچهای مثل شبکه به هم متصل هستند و بعضی از آن‌ها به‌صورت خطی و بعضی دیگر از آن‌ها به‌صورت حلقوی حرکت می‌کنند. هشتپا با کمک همین پیوندهای پُرزمانند، نقاط مختلف پوستش را فوراً صاف یا برجسته می‌کند و بدین‌روش، می‌تواند شکل پوستش را طوری تغییر دهد که شبیه موجودات دیگر (مثلا صخره، مرجان یا حتی شبیه کف اقیانوس) به نظر برسد.
این هشتپا نه فقط رنگ بلکه بافت پوست خود را نیز به شن‌های کف اقیانوس شبیه کرده است.
آیا هشتپا رنگ خود را تشخیص می‌دهد؟
آنچه درباره شگفتی‌های هشتپا گفتیم، زمانی تعجب‌برانگیزتر می‌شود که بدانید هشت‌پاها کوررنگ هستند، یعنی چشم آن‌ها دنیا را رنگی نمی‌بیند. چشم هشتپا فقط یک‌نوع گیرنده نور دارد و لذا کاملا کوررنگ است، یعنی دنیا را سیاه‌وسفید می‌بیند و فقط طیف‌های مختلف خاکستری را تشخیص می‌دهد.
اما هشتپا در عوض دو ویژگی مهم دارد:
- یکی اینکه هرچند رنگ‌ها را نمی‌بیند، می‌تواند آن‌ها را حس کند! روی بازوهای هشتپا فیبرهایی با ماده شیمیایی خاص وجود دارد که به آن اوپسین (opsin) می‌گویند. هشتپا با کمک همین ماده، تغییرات طول‌موج نور را روی سلول‌های گیرنده‌‌اش تشخیص می‌دهد و از روی تفاوت طول‌موج نور، تغییراتش را متوجه می‌شود!
- ویژگی عجیب و مهم بعدی، مربوط به مردمک چشم هشتپا است. مردمک چشم هشتپا پرتوهای نور را اصطلاحا تجزیه می‌کند و سپس جداگانه روی هر قسمت متمرکز می‌شود. پس، هرچند هشتپا دنیا را خاکستری می‌بیند، از طریق میزان انحراف هر نور، رنگش را تشخیص می‌دهند و هنگام استتار، خود را به همان رنگ درمی‌آورند. هشتپا، ماهی مرکب و ساعدماهی هر سه چنین قابلیتی دارند و تا جایی که می‌دانیم نظیرش را در هیچ جانور دیگری نمی‌توان یافت.
بنابراین، در توضیح روش استتار هشتپا گفتیم که هشتپا از چشمان خود برای دیدن تاریکی، بافت و طرح صحنه استفاده می‌کند. مردمک چشم هشتپا نور را خم می‌کند تا هشتپا بتواند با تحلیل میزان انحراف نور، رنگش را تشخیص دهد. مغز اختاپوس اطلاعات مذکور را به پاها یا همان بازوها می‌فرستد و سپس هشتپا با کمک فیبرهای ریز موجود روی بازوهایش طول‌موج نور را تشخیص می‌دهد و متوجه تفاوت رنگ‌ها می‌شود. بدین‌سان هشتپا تصمیم می‌گیرد که پوستش را به چه رنگ و بافت و نقشی تغییر دهد تا بهتر استتار کند.
پیشنهاد برای مطالعه بیشتر: دانستنی‌های جالب علمی گوناگون
جمع‌بندی: چگونگی و علت استتار هشتپا
توضیح دادیم که هشتپا با کمک چند نوع از سلول‌ها و اجزای بدنش می‌تواند رنگ و حتی نقش محیط را تقلید و بدینوسیله استتار کند. سلول‌های رنگدانه‌ای، ترایاخته‌ها و بازتاباننده‌ها و البته مغز و سلول‌های عصبی قدرتمند هشتپا کمکش می‌کنند تا رنگ و نقش پوستش را تغییر دهد. اما آنچه بر شگفتی هشتپا می‌افزاید، کوررنگی این جانور است. چشم هشتپا رنگ‌ها را نمی بیند و فقط طیف‌های خاکستری را تشخیص می‌دهد اما در عوض، مردمک عجیبی دارد که نور را به اجزای رنگی‌اش تجزیه می‌کند و با تحلیل هر بخش از نور می‌تواند تفاوت طول‌موج‌هایش را با رنگ‌نورهای دیگر تشخیص دهد.
