جنگ تریاک: علتها و پیامدهای دو جنگ که انگلیس به چین تحمیل کرد
جنگ تریاک یا جنگهای تریاک، نام دو جنگی بود که در اصل انگلیس به چین تحمیل کرد. انگلیسیها با پیروزی در جنگ، شروط تجاری سنگینی روی دوش چینیها گذاشتند و آنان را به امضای معاهدههای نابرابر واداشتند. علت جنگ، قاچاق تریاک به چین بود. بریتانیا۱ برای جبران کسری تجارتش با چین، به این کشور تریاک صادر میکرد و در عوض نقره میگرفت. با گسترش اعتیاد، دربار چین دادوستد تریاک را ممنوع کرد اما بریتانیا به قاچاق تریاک به چین روی آورد. برخورد حکومت چین با بازرگانان متخلف بریتانیا و اصرار بازرگانان و قاچاقچیان بریتانیا به سرپیچی از قوانین و مقررات، تنشهایی را موجب شد که نهایتا به وقوع جنگ تریاک انجامید. جنگ تریاک اول در ۱۸۳۹ و جنگ تریاک دوم در ۱۸۵۶ میلادی آغاز شد.
چین در هر دو جنگ شکست خورد و نتیجتاً به بریتانیا و سایر دولتهای خارجی امتیازات زیادی اعطا کرد. از جمله، دربار چین ناچار شد بندر هنگکنگ را برای ۹۹ سال به بریتانیا واگذارد و واردات تریاک به چین را آزاد کند. جنگ تریاک از بارزترین نمونههای سلطهجویی قدرتهای غربی در مشرقزمین بود و بازخوانی پیامدهایش هنوز هم تلخ و عبرتآموز است. در ادامه، جنگ تریاک را از منظر تاریخی مرور میکنیم و نیز به بهانهها، علتها و پیامدهای جنگهای تریاک (Opium Wars) میپردازیم.
توضیح عکس سربرگ: نقاشی قدیمی از انهدام شناورهای چینی توسط کشتیهای بریتانیا در جریان جنگ اول تریاک در چئونپی در سال ۱۸۴۱ میلادی
تاریخ جنگ تریاک: مقدمه
در قرن ۱۷ میلادی پای بازرگانان بریتانیا به چین باز شد و انگلیسیها با اجناس مرغوب چین مثل چای، ابریشم و ظروف سفال (یا همان ظروف چینی) آشنا شدند. کالاهای چینی در انگلستان محبوب بودند، اما چینیها به خرید کالاهای انگلیسی اشتیاق نداشتند و در ازای فروش اجناسشان فقط نقره میخواستند. درنتیجه، ذخایر نقره امپراتوری بریتانیا طی سالها تدریجا رو به کاهش نهاد و تراز تجاری دو کشور بهنفع چین سنگینی کرد. دربار بریتانیا برای متوقف کردن روند فوق، فروش تریاک به چین توسط کمپانی هند شرقی را در دستور کار قرار داد. کمپانی هند شرقی ظاهرا شرکتی تجاری اما در واقع، بازوی تجاری دولت بریتانیا برای استعمار و نفوذ به سرزمینهای شرقی بود.
انگلیسیها تریاک را در هند که مستعمره بریتانیا بود به عمل میآوردند و سپس آنرا به چین صادر میکردند. با ورود تریاک به چین میلیونها نفر به اعتیاد دچار شدند. هنگامی که دربار چین از پیامدهای اعتیاد گسترده به تریاک مطلع شد، دادوستد تریاک را ممنوع کرد. اما بازرگانان و قاچاقچیان، تحت حمایتِ دولت بریتانیا بیاعتنا به ممنوعیتها تریاک را به چین قاچاق کردند.
دربار چین درصدد مبارزه با قاچاق تریاک برآمد و محمولههای تریاک کشتیهای متخلف را به آب ریخت. دولت بریتانیا اقدام چین را اهانت به حیثیت خود و تجارتش قلمداد کرد. البته چنین ادعایی، بهانه بود. بریتانیا از سالها پیش به بازار بزرگ چین چشم دوخته بود اما نظام اداری سنتی چین از گذشتههای دور برای تجارت با خارجیها محدودیتهای شدید وضع کرده بود و تمام تجارت چین با بیگانگان فقط از بندر گوانگژو (که خارجیها به آن بندر کانتون میگفتند) انجام میشد. ضمنا تجار خارجی فقط مجاز بودند با گروه خاصی از تاجران چینی موسوم به تاجران هُنگ دادوستد کنند که با مقامات حکومت در ارتباط بودند. سرانجام، تنشها و درگیریها در ماجرای قاچاق تریاک، بهانه جنگ را برای انگلیس فراهم آورد.
آتش تریاک در چین
تریاکهایی که بریتانیا در چین میفروخت، از گیاه خشخاش تهیه میشد. خشخاش از قرنها پیش عمدتا برای مقاصد دارویی در چین و دیگر مناطق اوراسیا بهکار میرفت. اما اعتیاد انبوه به تریاک، آتشی بود که انگلیسیها در دامان چینیها نهادند.
پس از آنکه بریتانیا در قرن ۱۷ میلادی بخش بزرگی از هند را مستعمره کرد، کمپانی انگلیسیِ هند شرقی که ظاهرا برای تجارت با آسیای شرقی و هند تاسیس شده بود، برای پرورش و فرآوری تریاک بهویژه در استان بنگال در شرق هند سرمایهگذاری سنگینی صورت داد. در واقع، انگلیسیها تنها کسانی بودند که منحصرا در هند تریاک تولید میکردند. صادرات رسمی تریاک به چین از سال ۱۷۷۳ میلادی (یعنی اواخر قرن ۱۸) آغاز شد.
اوایل قرن ۱۹، تعداد چینیهایی که برای تفریح تریاک میکشیدند مدام افزایش یافت. اما آنان آگاه نبودند چیزی که برای تفریح دود میکنند، اعتیادی ویرانگر در پی دارد. چینیها خیلی زود دریافتند کسانی که مصرف تریاک را متوقف میکنند، دچار لرز، تهوع و گرفتگی عضلات میشوند و بعضی حتی جانشان را از دست میدهند. کسانی که معتاد میشدند اغلب هر کاری میکردند تا بتوانند تریاک بخرند. تریاک تدریجاً داشت حیات اجتماعی چین را به بحران میکشید. لذا حکومت چین در سال ۱۸۰۰ میلادی، تولید و واردات تریاک را ممنوع کرد. در ۱۸۱۳ دولت چین قدم فراتر گذاشت و استعمال تریاک را غیرقانونی اعلام و برای متخلفان ۱۰۰ ضربه شلاق تعیین کرد.
قاچاق تریاک به چین با حمایت انگلیس
کمپانیِ انگلیسیِ هند شرقی با سرپیچی از قوانین چین، بازرگانان خصوصیِ بریتانیایی و آمریکایی استخدام کرد تا تریاک را به چین قاچاق کنند. قاچاقچیان چینی نیز تریاک را از کشتیهای بریتانیایی و آمریکایی که در سواحل بندر گوانگژو (کانتون) لنگر میانداختند، میخریدند و بوسیله شبکهای از واسطهها آنرا داخل چین توزیع میکردند. تا سال ۱۸۱۰ بیش از ۱۰۰ قایق چینی به قاچاق تریاک مشغول بودند.
قاچاق تریاک به چین چنان گسترش یافت که خود کمپانی هند شرقی نیز انحصارش بر تریاک بریتانیا را از دست داد. دلالها برای رقابت با یکدیگر قیمت تریاک را کاهش میدادند و بههمین علت چینیهای بیشتری آلودهی آن میشدند و اعتیاد به تریاک در چین گسترش مییافت.
در کمتر از ۳۰ سال (از ۱۸۱۰ تا ۱۸۳۸ میلادی) واردات تریاک به چین از ۴۵۰۰ صندوق به ۴۰,۰۰۰ صندوق در سال افزایش یافت. ضمنا چون انگلیسیها در ازای فروش تریاک از چینیها نقره میگرفتند، خروج نقره از چین از حدود ۲ میلیون اونس در اوایل دهه ۱۸۲۰ به بیش از ۹ میلیون اونس در دهه بعد رسید. در ۱۸۳۱ میلادی دائو گوانگ (Daoguang)، امپراتور چین که از قانونشکنی بازرگانان و افزایش اعتیاد و قاچاق در کشورش به خشم آمده بود، دریافت که اعتیاد به میان نظامیان و مسئولان دولتی و حتی دانشجویان نیز رسوخ کرده است.
مناقشه و چارهجویی
در ۱۸۳۶ میلادی دولت چین اجرای ممنوعیتهای وضع شده در سال ۱۸۱۳ را با جدیت بیشتر پی گرفت. دولت، مخفیگاههای تریاک را کشف و پلمپ کرد و دلالان تریاک را به چوبه دار سپرد. اما اقدامهای دولت سودی نبخشید و اوضاع وخیمتر شد. امپراتور از مقامات خواست تا با مشورت هم درباره بهترین روش مقابله با بحران تریاک تدبیری بیاندیشند. نهایتا از میان بحثها و مشورتها دو طیف فکری عملگرا و اخلاقگرا شکل گرفت که هر کدام طرفدارانی داشت.
عملگراها به جنبه اخلاقی ماجرا توجهی نداشتند، بلکه معتقد بودند که بهجای تولیدکنندگان باید بر مصرفکنندگان تریاک سخت گرفت. آنها میگفتند تولید و فروش تریاک باید قانونی شود و سپس دولت از مصرفکنندگان مالیات بگیرد. آنها استدلال میکردند که اگر برای تریاک مالیات وضع شود، هزینههای مصرف تریاک چنان افزایش مییابد که مردم ناچار میشوند مصرف تریاک را کاهش دهند یا کلاً آنرا ترک کنند. ضمنا آنان معتقد بودند که پول حاصل از مالیات بر خریدوفروش تریاک به دولت چین کمک میکند تا کسری درآمدش را جبران کند و روند خروج نقره از کشور را کاهش دهد.
اما گروه دوم یعنی اخلاقگراها با رویکرد عملگراها بهشدت مخالف بودند. رهبر جناح اخلاقگرا لین زسو (Lin Zexu) از مقامات توانمند دولت چین بود. او و همفکرانش معتقد بودند که تجارت تریاک معضلی اخلاقی و عملی زشت است و باید بههر شکل ممکن ریشهکن شود. آنها میگفتند که اگر تجارت تریاک و اعتیاد به آن را از بین نبرند، در امپراتوری چین نه دهقانی باقی میماند که روی زمینهای کشاورزی کار کند و نه شهروندی که مالیات بپردازد و نه دانشجویی که تحصیل کند و نه سربازی که بتواند بجنگد. آنها معتقد بودند که بهجای هدف قرار دادن مصرفکنندگان تریاک باید جلوی بانیان آن یعنی واردکنندگان و فروشندگان را بگیرند.
مبارزه لین زسو با قاچاق تریاک
سرانجام جناح لین زسو در بحث پیروز شد. لین زسو در سال ۱۸۳۹ به بندر گوانگژو (کانتون) رفت تا بر ممنوعیت تجارت تریاک و ریشهکن کردنش نظارت کند. او در چند سطح به تجارت تریاک حمله کرد. از جمله، او نامهای سرگشاده به ملکه ویکتوریا نوشت و حمایت سیاسی بریتانیا از تجارت تریاک را زیر سوال برد و بر جنبه اخلاقی ماجرا تاکید کرد. مهمتر آنکه، او با دستگیر کردن بیش از ۱۶۰۰ دلال چینی تریاک و توقیف و انهدام دهها هزار چپق تریاک، در اجرای قانون ممنوعیت خریدوفروش تریاک مصوب سال ۱۸۱۳ پیشرفتی سریع به دست آورد. او همچنین از شرکتهای خارجی (بویژه شرکتهای بریتانیایی) خواست تا محموله تریاکشان را تحویل دهند و در عوض، چای بگیرند.
وقتی انگلیسیها امتناع کردند، لین زسو تجارت چین با خارجیها را کاملا متوقف و منطقهای را که بازرگانان خارجی متخلف در آن حضور داشتند، محاصره کرد. پس از شش هفته، تجار خارجی تسلیم درخواستهای لین شدند و ۲.۶ میلیون پوند تریاک (معادل بیش از ۲۰,۰۰۰ جعبه) تحویل او دادند. سربازان لین تریاکهایی را که در کشتیهای بریتانیایی نگهداری میشد، ضبط و نابود کردند. چارلز الیوت، مسئول نظارت بر تجارت بریتانیا در چین ادعا کرد که کشتیها در آبهای بینالمللی بودهاند. اما لین میگفت کشتیها در داخل و اطراف جزایر چینی حضور داشتند. لین ۵۰۰ مرد چینی استخدام کرد تا تریاک را با آهک و نمک مخلوط کنند و آن را به آب بریزند.
بازرگانان و قاچاقچیان بریتانیا خواهان جنگ بودند
خسارت هنگفت ناشی از نابود شدن محمولههای تریاک (که معادل میلیونها پوند استرلینگ بود) و همچنین درخواست فزایندهی تجار بریتانیا در چین، هند و انگلیس که دستشان از تجارت تریاک کوتاه شده بود، نهایتا سیاستمداران بریتانیا را مجاب کرد تا با اعمال زور دروازههای بازار بزرگ چین را بگشایند. لذا در نوامبر ۱۸۳۹ وقتی کشتیهای جنگی چین با کشتیهای بریتانیا درگیر شدند، جرقه جنگ زده شد.
علت واقعی جنگ تریاک چه بود؟
اقدامات مذکور در مجموع، موجب بروز تنشهایی شد که نهایتا جنگ تریاک را رقم زد. انگلیسیها اقدام لین را توهین به حیثیت بریتانیا و تجارتشان دانستند. اما انگیزه واقعی بریتانیا از جنگ تریاک چیز دیگری بود.
در اواسط قرن ۱۹ میلادی، حکومتهای امپریالیستی۲ و سلطهجوی غرب مثل انگلیس، فرانسه و آمریکا با اتکا به قدرت اقتصادی و نظامی و نیز همگام با گسترش مسیحیت، نفوذ حریصانهشان در سراسر جهان را بسط میدادند. آنها با شعار «تجارت آزاد» دنیا را درمینوردیدند و نیروی نظامیشان چنان قدرت یافته بود که میتوانستند ایده تجارت آزاد را به دیگر کشورها تحمیل کنند. بسیاری از بازرگانان انگلیسی و قاچاقچیان تریاک و کمپانی هند شرقی از سالها پیش معتقد بودند که چین بین کشورهای متمدن جایی ندارد و از تجارت آزاد گریزان است و روابط عادی بینالمللی را از طریق مقامات کنسولی و معاهدات تجاری دنبال نمیکند. در واقع، نظام اداری سنتی و بیگانهگریز چین، تجارت بازرگانان خارجی را محدود میکرد.
محدودیتهای چین برای تجارت با خارجیها
طبق قوانین سنتی چین، بازرگانان خارجی فقط میتوانستند در بندر گوانگژو یا همان کانتون (بندری نزدیک هنگکنگ) و فقط با گروه خاصی از بازرگانان چینی موسوم به تاجران هُنگ (Hong) دادوستد کنند. تاجران هُنگ، به مقامات حکومتیِ چین منتسب بودند. اما انگلیس که قبلا مناطق وسیعی از هند، آفریقا و آمریکای شمالی را مستعمره کرده بود، از چنین وضعیتی ناخرسند بود. بازرگانان بریتانیا نیز سنتها و محدودیتهای دستوپاگیر چین در تجارت با خارجیها را سد راه خود میدیدند. طبق برخی مستندات، قاچاقچیان اصلی تریاک به چین از مدتها پیش در پی بهانه بودند تا حکومت بریتانیا را به اقدام نظامی علیه چین وادارند. آنان برای این منظور حتی به جمعآوری اطلاعات از سواحل شرقی چین مشغول بودند. در هر حال، ۵ اوت ۱۸۳۹ وقتی اخبار برخورد جدی چین با قاچاق تریاک به لندن رسید، بهانه لازم برای جنگ فراهم شد.
جنگ تریاک اول: بهانهها و مقدمهها
قبلا نیز اشاره کردیم که پیش از شروع رسمی جنگ، اتفاقاتی افتاد که تنشها بین چین و انگلیس را افزایش داد. در ادامه بعضی از آنها را مرور میکنیم.
کشف و ضبط محمولههای تریاک
وقتی لین زسو در سال ۱۸۳۹ ماموریت یافت که جلوی قاچاق تریاک را بگیرد، به گوانگژو رفت و مقادیر زیادی تریاک از کشتیهای خارجی کشف و ضبط کرد و آنها را به دریا ریخت. چارلز الیوت ناظر تجاری بریتانیا در چین مدعی بود که کشتیها خارج از آبهای سرزمینی چین بودهاند. اما زسو میگفت آنها نزدیک بنادر و آبهای ساحلی چین بودند. مقامات انگلستان برخورد قاطع زسو با کشتیها و بازرگانان متخلف را توهین به حیثیت امپراتوری بریتانیا قلمداد میکردند.
واقعه کولون
در اثنای کشمکشهای ناشی از کشف و ضبط محمولههای تریاک، اتفاقات دیگری هم رخ داد که تنشها را بیشتر کرد. مهمترین آنها واقعه کولون بود.
در ژوئیه ۱۸۳۹ گروهی از ملوانان آمریکایی و بریتانیایی در جستجوی فرصتهای تجاری جدید به شبهجزیره کولون (Kowloon) در جزیره هنگکنگ رسیدند. چند نفر از آنان وقتی مست بودند، مردی روستایی را کشتند. لین زسو از چارلز الیوت خواست همه ملوانان خارجی را تحویل دهد تا محاکمه شوند. الیوت دستور داد ملوانها را دستگیر کنند اما از تحویل دادنشان به مقامات چین امتناع کرد و صدور حکمشان را به تعویق انداخت و بدینسان تنشها افزایش یافت.
لین زسو تجارت چین با خارجیها را کاملا متوقف و منطقهای را که بازرگانان خارجی متخلف در آن حضور داشتند، محاصره کرد. او همچنین فروش غذا به بریتانیاییها در کولون را ممنوع کرد.
الیوت در ۴ سپتامبر ۱۸۳۹ ضربالعجل تعیین کرد که اگر آنان نتوانند از مردم محلیِ کولون غذا بخرند، کشتیهای انگلیسی سمت چینیها آتش میگشایند.
لزوم امضای تعهدنامه تجاری
زسو در ادامه برخوردهایش با بازرگانان متخلف انگلیسی و خارجی مقرر کرد فقط تاجرانی میتوانند وارد چین شوند که تعهد دهند کالای ممنوعه ندارند. الیوت به بازرگانان بریتانیا دستور داد که تعهدنامه را امضا نکنند، زیرا چنانچه در کشتیشان تریاک پیدا شود، اموالشان توقیف و خودشان محاکمه میشوند.
در اکتبر ۱۸۳۹ کاپیتان توماس کوتس بیاعتنا به دستور الیوت، تعهدنامه را امضا کرد. کوتس نه تنها در تجارت تریاک دخالتی نداشت، بلکه با دادوستد آن مخالف بود و لذا تبعیت از دستور الیوت را بیمورد میدانست. چندی بعد، کاپیتان کشتی دیگری موسوم به رویال ساکسون نیز تعهدنامه را امضا کرد. الیوت به خشم آمد و در ۳ نوامبر ۱۸۳۹ وقتی کشتی رویال ساکسون به بندر نزدیک میشد، دو کشتی جنگی را سمتش روانه کرد تا راهش را سد کنند. نیروی دریایی چین کوشید از کشتی رویال ساکسون حمایت کند. در میانه کشمکشها کشتیهای بریتانیا به روی کشتیهای چینی آتش گشودند و بدینسان نبرد دوساعته اما مهم چوئنپی (Chuenpi) که مقدمه جنگ اول تریاک بود آغاز شد.
چینیها تحت فرماندهی کوآن تیِنپِی (Kuan Tien-pei) بسیار خوب جنگیدند و توانستند کشتیهای بریتانیا را تا خارج از آبهای سرزمینیشان عقب برانند.
طی ۱۰ روز بعد یعنی از ۴ تا ۱۳ نوامبر در مجاورت کوانیانگ در رودخانه مروارید شش درگیری دیگر نیز رخ داد که چینیها همه را دفع کردند. برخوردهای مذکور، پیشدرآمد جنگ اول تریاک بودند.
آغاز جنگ تریاک اول (۱۸۳۹ تا ۱۸۴۲)
پس از چندین درگیری محدود، سرانجام در نوامبر ۱۸۳۹ جنگ آغاز شد. ژانویه ۱۸۴۰ با دستور دائو گوانگ، امپراتور چین، بندر گوانگژو رسما بسته و تجارت چینیها با بریتانیا متوقف شد.
در ژوئن ۱۸۴۰ شانزده کشتی جنگی که بسیاری از آنها را شرکت جاردین ماتسون (Jardin Matheson & Co) تولیدکننده اصلی تریاک اجیر کرده بود، به گوانگژو رسیدند.
در ۲۱ ژوئن ۱۸۴۰ ناوگانی به فرماندهی کومودور سر گوردون برمر به ماکائو رسید. سپس سوی شمال چوسان حرکت کرد و در ۵ ژوئیه به روی بندر تینگهای آتش گشود. سپس سربازان بریتانیا به رهبری سرتیپ جورج بورِل بندر را تصرف کردند.
مذاکرات بین انگلستان و دربار چین آغاز شد. لرد پالمرسون، وزیر امور خارجه انگلیس، هم خواستار غرامت بود و هم از حکومت چین خواست تا یکی از جزایر ساحلیشان را در اختیار بریتانیا بگذارد تا توقفگاهِ تجاریِ بازرگانان باشد. چینیها درخواست او را رد کردند. لذا در ۷ ژانویه ۱۸۴۱ بریتانیا قلعههای چوئنپی و تایکوکوتو را به تصرف درآورد.
بریتانیاییها در جریان تصرف دژها ۳۸ کشته دادند. در سوی دیگر، از ۱۳ ناوچه جنگی چین ۱۰ فروند به غنیمت انگلیس درآمد و ناوچه پرچمدار چینیها نیز منهدم شد.
کوان تی دریاسالار چینی درخواست آتشبس کرد و در ۱۸ ژانویه ۱۸۴۱ توافقنامهای با بریتانیا امضا کرد که به موجب آن، هنگکنگ به انگلیسیها واگذار میشد.
مطالبات انگلیس در جنگ تریاک اول
چینیها بهرغم توافق با بریتانیا همچنان از عقبنشینی امتناع میکردند. بنابراین، انگلیسیها با نیروی نظامی تقویتشده سمت رودخانه مروارید پیش رفتند و در ۲۷ مه ۱۸۴۱ بندر گوانگژو (کانتون) را تصرف کردند. وقتی انگلیسیها اطمینان یافتند که چینیها ۶۰.۰۰۰ پوند غرامت خواهند پرداخت، از گوانگژو عقب نشستند.
چالرلز الیوت درباره توافقنامه با چینیها وارد مذاکره شد اما پالمرستون که امتیازها را کافی نمیدانست، الیوت را برکنار کرد. جانشین او، هنری پوتینگر بابت تریاکهایی که چین مصادره کرده بود و بابت هزینههای جنگ نیز غرامت خواست و ضمنا از چینیها خواست تا بندرهای بیشتری را بهروی بازرگانان خارجی بگشایند و هم با بریتانیا روابط دیپلماتیک برقرار کنند.
با امتناع چینیها از پذیرش شروط پوتینگر، بریتانیاییها مجددا رو به شمال پیش رفتند و در ۲۶ و ۲۷ اوت ۱۸۴۱ «آموی» را اشغال کردند و سپس در ۱ اکتبر، «چوسان» را (که قبلا به چینیها پس داده بودند) مجددا به تصرف درآوردند. نیروهای بریتانیا در ۱۰ اکتبر «چینهای» و در ۱۳ اکتبر نینگپو را اشغال کردند. مذاکرات بین بریتانیا و چین همچنان بینتیجه بود. چینیها در ۱۰ مارس ۱۸۴۲ ضدحملهای صورت دادند که زود دفع شد.
نیروهای بریتانیا حرکت سمت شمال را ادامه دادند و در ۱۸ مه ۱۸۴۲ طی عملیاتی که با مقاومت شجاعانه چینیها روبرو شد، چاپو را تصرف کردند. بسیاری از چینیها فقط زمانی تسلیم شدند که دفاعشان در هم شکست و سنگرهایشان با شلیک توپهای انگلیسی آتش گرفت.
در نبرد مذکور، ۹ سرباز و ملوان بریتانیایی کشته و ۵۵ نفر مجروح شدند. یکی از کشتهها سرهنگ دوم نیکولاس تاملینسون فرمانده هنگ هجدهم (سلطنتی ایرلند) بود.
پیروزی انگلیس در جنگ تریاک اول: معاهده نانجینگ
انگلیسیها سپس سمت شانگهای پیش رفتند و در ۱۹ ژوئن ۱۸۴۲ آنجا را تصرف کردند. چینیها که احتمال میدادند آنان اینبار به شهر مهم نانجینگ حمله کنند، خواهان صلح شدند.
بدینترتیب، جنگ اول تریاک در ۱۷ اوت ۱۸۴۲ با معاهده نانجینگ یا نانکینگ (Treaty of Nanjing) پایان یافت که به موجب آن، بازرگانان بریتانیا میتوانستند در چین با هر کسی که میخواهند دادوستد کنند. معاهده نانجینگ، چینیها را به پذیرش تجارت آزاد متعهد میکرد و حکومت چین را وامیداشت تا حتی واردات تریاک را نیز بپذیرد.
ضمنا چینیها پذیرفتند که هنگکنگ را به بریتانیا واگذارند و سایر بنادر مندرج در متن معاهده یعنی گوانگژو (کانتون)، آموی، فوچو، شانگهای و نینگپو را به روی همه بازرگانان خارجی بگشایند. علاوه بر همه امتیازات فوق، چینیها باید غرامت هم میپرداختند.
بهرغم تلاشهای لین زسو، او در اوت ۱۸۴۲ با دستور امپراتور دائو گوانگ به شینجیانگ تبعید شد، زیرا امپراتور معتقد بود که اقدامات او چین را با غرب درگیر کرد و درآمدهای دولت را کاهش داد.
جنگ تریاک دوم: بهانهها و مقدمهها
جنگ دوم تریاک را بریتانیا و فرانسه مشترکاً علیه چین آغاز کردند. نبرد در سال ۱۸۵۶ آغاز شد و تا ۱۸۶۰ ادامه یافت. طی جنگ، نیروهای انگلیس و فرانسه پکن را تصرف و مجموعه جدیدی از معاهدههای نابرابر را به حکومت چین تحمیل کردند. انگلیسیها چین را واداشتند تا ۱۱ بندر دیگر را هم به روی تجار خارجی بگشاید. شکست چین در جنگ دوم تریاک همچنین تبلیغ مسیحیت در این کشور را گسترش داد و حکومت را مجبور کرد تا تجارت تریاک را قانونی کند.
پس از شکست چین در جنگ اول تریاک بندرهای جدیدی به روی تجار بریتانیا گشوده شد، اما چینیها کوشیدند از اجرای مفاد معاهده نانجینگ بپرهیزند و تجارت با خارجیها را همچنان محدود نگه دارند. وقتی امپراتور دائو گوانگ در ژوئیه ۱۸۳۱ درگذشت، جانشین او، امپراتور شیانفنگ (Xianfeng) کوشید صلحگرایان را برکنار کند و لین زسو و حامیانش را به کار بازگرداند. او تقریبا دو دهه تلاش کرد تا قانون ممنوعیت واردات تریاک را پابرجا نگه دارد اما تلاشهایش سودی نداشت.
بازرگانان بریتانیایی به دولت انگلیس فشار آوردند تا اقدامات بیشتری صورت دهد اما کار چندانی از دست دولت انگلیس برنمیآمد زیرا ملاقات خارجیها با مقامات چین در پایتخت یعنی پکن بسیار محدود و دشوار بود. بدیهی بود بازرگانان و قاچاقچیانی که جنگ اول تریاک را با هدف کسب امتیازهای تجاری به چین تحمیل کرده بودند، از اجرا نشدن مفاد عهدنامه ناخرسند هستند. نه فقط بریتانیا بلکه حتی ایالات متحده آمریکا و سایر قدرتهای اروپایی نیز گمان میکردند که با اعمال زور میتوانند از چینیها امتیازهای تجاری بیشتری بگیرند.
واقعه پیکان
در اکتبر ۱۸۵۶ ماموران چین یک کشتی چینی موسوم به پیکان (Arrow) را که در خدمت بریتانیا بود به اتهام دزدی دریایی توقیف کردند. گرچه هم کشتی و هم خدمه چینی بودند، بریتانیا از فرصت پیش آمده بهره برد تا چین را از نظر نظامی تحت فشار بگذارد و امتیازها و اختیارات تجاری بیشتری کسب کند. فرانسه نیز به بهانه اعدام یکی از مبلغان مسیحی فرانسوی در چین به بریتانیا پیوست. نیروهای مشترک انگلیسی و فرانسوی پیش از حرکت سمت شمال و شهر تیانجین (که به آن تینسین هم میگفتند)، بندر گوانگژو را تصرف کردند.
آغاز جنگ دوم تریاک (۱۸۵۶ تا ۱۸۶۰)
نیروهای مشترک انگلیسی و فرانسوی پیش از حرکت سمت شمال و شهر تیانجین (که به آن تینسین هم میگفتند)، بندر گوانگژو را تصرف کردند.
در سال ۱۸۵۸ چینیها با مجموعهای از درخواستهای غربیها که در چند معاهده از جمله معاهده تیانجین (Treaty of Tianjin) قید شده بود، موافقت کردند. اما سپس از تصویب معاهدات خودداری ورزیدند که نتیجتا به افزایش خصومتها منجر شد.
اگرچه حکومت چین معاهده نابرابر تیانجین را در ۱۸۵۸ امضا کرد، دو سال طول کشید تا از سر ناچاری تصویبش کند و شرایطش را بپذیرد. مقاومت حکومت چین در برابر اجرای بعضی از بندهای مهم، بویژه درباره اقامت سفیران خارجی در پکن سبب شد بریتانیا حمله به دژهای چینی را ادامه دهد. چینیها در سال ۱۸۵۹ حمله قلعههای داگو را دفع کردند اما پیروزی آنان موقت بود زیرا نیروهای بریتانیا از راه شمال به پکن یورش بردند. با پیوستن نیروهای فرانسوی به انگلیسیها آنان وارد پکن شدند و کاخ تابستانی در حاشیه شمالغربی پکن را آتش زدند، هرچند شهر ممنوعه که محل اقامت امپراتور چین بود آسیب ندید.
اندکی بعد، امپراتور چین به منچوری در شمال شرق چین گریخت. برادر او با خارجیها وارد مذاکره شد. نهایتا چین علاوه بر پذیرش معاهده تیانجین پرداخت غرامت به بریتانیا را نیز پذیرفت و ضمنا شبهجزیره کولون در سراسر تنگه هنگکنگ را به بریتانیا واگذار کرد.
پیروزی انگلیس و فرانسه در جنگ دوم تریاک: معاهده تیانجین
با شکست چین در جنگ دوم تریاک، چین براساس معاهده تیانجین پذیرفت که چه در نواحی ساحلی و چه در جزایر تایوان و هاینان و نیز در امتداد رودخانه یانگتسه (Yangtze) بندرهای بیشتری را به روی بازرگانان غربی بگشاید. با دسترسی خارجیها به رودخانه یانگتسه، قلمرو داخلیِ چین نیز کاملا در دسترسشان قرار میگرفت و آنان میتوانستند آزادانه در چین سفر و تجارت کنند یا برای انجام ماموریتشان به هر نقطه که میخواهند بروند.
بریتانیا ضمنا خواهان دریافت حق مهاجرت شهروندان چینی با کشتیهای انگلیسی شد. دیپلماتهای بریتانیا (و نتیجتا فرانسه، آمریکا و روسیه) اجازه یافتند در پکن نمایندگی برپا دارند و آنجا زندگی کنند. ضمنا تعرفه کالاهای وارداتی به چین کاهش یافت که برای بازرگانان خارجی مزیت مهمی بود.
یکی از بندهای مندرج در معاهدههای چین با بریتانیا، بند برابری خارجیها (most-favored nation) بود که طبق آن، هر امتیازی که چینیها به هر یک از دولتهای خارجی اعطا میکردند، خودبهخود به سایر دولتها نیز تعلق میگرفت. لذا همه قدرتهای خارجی فعال در چین میتوانستند همان امتیازاتی را که بریتانیا با زور از چین گرفته بود، کسب کنند. درنتیجه فرانسه، روسیه و آمریکا همگی در سال ۱۸۵۸ در تیانجین قراردادهای موردنظرشان را با چین امضا کردند.
پیامدهای شکست در دو جنگ تریاک برای چین
شکست چین در جنگهای تریاک آثار و پیامدهای مهمی برجا نهاد که تنها به شماری از آنها اشاره میکنیم.
- گسترش شدید اعتیاد در چین: انگلیس پس از پیروزی در جنگ حکومت چین را واداشت تا تجارت تریاک را قانونی اعلام کند. با آزاد شدن تجارت تریاک، اعتیاد بیش از پیش در چین گسترش یافت. یکی از بررسیها نشان میدهد که تا پایان قرن نوزدهم میلادی حدود ۴۰ میلیون چینی (یعنی تقریبا ۱۰ درصد جمعیت چین در آن زمان) به تریاک معتاد شدند.
- واگذاری بلندمدت بندر هنگکنگ: چینیها براساس معاهده نانجینگ (نانکینگ) جزیره مهم هنگکنگ را برای ۹۹ سال به بریتانیا واگذاردند.
- فروپاشی نظام تجاری سنتی چین در تجارت با خارجیها: معاهده نانجینگ به نظام تجاری کانتون که از قرن ۱۷ میلادی در چین برقرار بود، پایان داد. در واقع، نظام نابرابری که در نتیجه معاهده با قدرتهای غربی در سال در ۱۸۴۴ وضع شد، نظام پیشین را از بین برد.
- تضعیف سلسلسه چینگ: پیروزی تقریبا آسان انگلیس در جنگ با چین اعتبار سلسله چینگ را بهشدت تنزل داد و به وقوع شورش تایپینگ (Taiping Rebellion) بین سالهای ۱۸۵۰ تا ۱۸۶۴ کمک کرد. شکست چین در جنگ دوم تریاک سلسله چینگ را بیش از پیش تضعیف کرد و حکومت چین دریافت که باید در روابطش با دنیای خارج و نوسازی ساختارهای نظامی، سیاسی و اقتصادیش تجدیدنظر کند. پس از شکست چین در جنگ اول تریاک قدرتهای غربی معاهدههایی با چین امضا کردند که پای آنان را به بازار پرسود چین باز میکرد.
جمعبندی: جنگ تریاک
جنگ تریاک اول را انگلیسیها (بریتانیا) و جنگ تریاک دوم را انگلیس و فرانسه مشترکاً علیه چین آغاز کردند و در هر دو جنگ پیروز شدند. نخستین جنگ با چین بین سالهای ۱۸۳۹ تا ۱۸۴۲ و جنگ دوم چین بین سالهای ۱۸۵۶ تا ۱۸۶۰ رخ داد و نهایتا با شکست چین پایان یافت. یکی از پیامدهای شکست در جنگها، فروش تحمیلی تریاک به چینیها بود که نتیجتاً دهها میلیون چینی را به دام اعتیاد انداخت. جنگ تریاک از بارزترین نمونههای سلطهجویی امپراتوریهای غربی بهویژه بریتانیا و سپس فرانسه و آمریکا در مشرقزمین بود.
پاورقیها:
- انگلستان کشوری به مرکزیت لندن است. این کشور در قرون گذشته اسکاتلند، ولز و ایرلند را ضمیمه خاک خود کرد و امپراتوری بریتانیا را شکل داد. منظور از بریتانیا مجموعه کشورهای انگلستان و سرزمینهای تحت حاکمیت انگلیس یعنی اسکاتلند، ولز و ایرلند است. بریتانیا را پادشاهی متحد نیز میگویند.
- امپریالیسم (Imperialism) را به زبان ساده سلطهجویی معنا میکنند. در تعاریف تخصصیتر، امپریالیسم را میتوان گسترش نفوذ سیاسی و اقتصادی یک دولت در کشورها و سرزمینهای دیگر معنا کرد که هدفش کسب قدرت بیشتر است. واژههایی مثل امپراتوری و امپریالیسم در لغت، همریشه هستند.
منابع و مأخذ:
- «جنگ اول تریاک»، تارنمای موزه ارتش بریتانیا
- «جنگ تریاک»، انتشارات زبانهای خارجی پکینگ، چین، ۱۹۷۶
- «جنگهای تریاک در چین»، تارنمای دوره آموزشی آسیا و اقیانوسیه کانادا
- متن معاهده تیانجین
- متن معاهده نانجینگ
- «ویلیام جاردین: معمار اولین جنگ تریاک»، نوشته بنجامین سِسان
- «هنگکنگ و جنگ تریاک»، تارنمای بایگانی ملی بریتانیا
