کهکشان چشم گربه (M94)

کهکشان چشم گربه (M94 یا NGC 4736)

«چشم گربه»، M94 یا NGC 4736، کهکشانی مارپیچی در صورت فلکی سگان شکارچی است که ۱۶ میلیون سال نوری از زمین فاصله دارد و قدر ظاهری آن ۸.۹۹ است. قطر کهکشان گربه ۵۰,۰۰۰ سال نوری است و در فضای ظاهری به وسعت ۱۱.۲ در ۹.۱ دقیقه قوسی گسترده شده است، اما حلقه‌های بیرونی کم‌فروغ‌تری هم دارد که دست‌کم ۳۰,۰۰۰ سال نوری دیگر نیز به قطر آن می‌افزایند. طبق برآوردها کهکشان چشم گربه ۴۰ میلیارد ستاره دارد. این کهکشان حدودا با سرعت ۳۰۸ کیلومتر در ثانیه از ما دور می‌شود. «کهکشان چشم گربه» را نباید با «سحابی چشم گربه» اشتباه گرفت. این دو جرم آسمانی ماهیتاً با هم تفاوت دارند. در ادامه ویژگی‌های کهکشان M94 یا چشم گربه با جزییات بیشتری توضیح داده می‌شود.

سایر نام‌ها: M94 یا NGC 4736

کهکشان چشم گربه (Cat’s eye galaxy) نام‌های دیگری هم دارد. پیِر مِشان این کهکشان را در ۲ مارس ۱۷۸۱ کشف کرد و آن‌را به همکارش شارل مسیه اطلاع داد. مسیه موقعیت کهکشان را مشخص کرد و سپس در ۲۴ مارس ۱۷۸۱ آن‌را به کاتالوگ خود افزود. لذا این کهکشان را امروزه M94 (مخفف Messier 94) نیز می‌نامند. در کاتالوگ عمومی جدید نیز آن‌را NGC 4736 نامیده‌اند و در برخی دسته‌بندی‌های دیگر نیز به فراخورشان شناسه‌ متفاوتی دارد.

مطلب مرتبط: کهکشان چیست و چگونه تشکیل‌ می‌شود

کهکشان چشم گربه کجاست: موقعیت مکانی

کهکشان M94 یا NGC 4736 در ۳ درجه شرقی و کمی به‌سمت جنوب ستاره بتا سگان شکاری (Chara) است که دومین ستاره درخشان صورت فلکی سگان شکاری محسوب می‌شود. موقعیت این ستاره نسبت به ستاره قلب چارلز (Cor Caroli) یعنی درخشان‌ترین ستاره صورت فلکی سگان شکاری، کمی بیش از ۵ درجه شمال‌غربی است. قلب چارلز، پایین ستاره قائد (Alkaid) در دب اکبر است. فصل بهار بهترین زمان سال برای رصد کهکشان چشم گربه است.

رصد کهکشان

شب‌هایی که آسمان صاف است، M94 یا NGC 4736 را با دوربین دوچشمی نیز می‌توان پیدا کرد، اما جزئیات آن را نمی‌توان تشخیص داد زیرا فقط توده‌ای کوچک و نورانی دیده می‌شود. حتی تلسکوپ‌های کوچک نیز نمی‌توانند ساختار مارپیچی کهکشان را آشکار کنند و فقط هسته درخشان‌تر آن تشخیص داده می‌شود. اما با تلسکوپ‌های ۶ اینچی و ۸ اینچی هسته متراکم و درخشان M94 و ابرهای مارپیچی آن آشکار می‌شود. با تلسکوپ‌های بزرگ‌تر حلقه نورانی دور هسته و دیگر جزییات کهکشان M94 نیز دیده می‌شود.

ویژگی‌های کهکشان چشم گربه (M94)

چشم گربه در دسته کهکشان‌های LINER (مخفف Low Ionization Nuclear Emission Region) است. گازهای یونیده این کهکشان‌ها اندک است. برخی منابع، چشم گربه را جزو کهکشان‌های مارپیچی رشته‌ای طبقه‌بندی می‌کنند، اما رشته‌های این کهکشان بیشتر به‌شکل بیضی هستند.

کهکشان M94 دو بخش حلقوی دارد. قطر حلقه داخلی ۷۰ ثانیه قوسی و قطر حلقه بیرونی ۶۰۰ ثانیه قوسی است. ساختار رشته‌وار کهکشان، گازها را به حلقه داخلی منتقل و آن‌‌جا را به منطقه‌ای ستاره‌زا تبدیل کرده است.

زمانی تصور می‌شد که ستاره‌های حلقه بیرونی M94 به هم نزدیک نیستند، اما وقتی این کهکشان با طول‌موج‌های میانی فروسرخ و فرابنفش رصد شد، ساختار مارپیچی پیچیده آن آشکار شد، پس به بیان دیگر، آن‌چه از زمین به‌شکل حلقه دیده می‌شودT در اصل دو بازوی مارپیچی است. در سال ۲۰۰۹ مشخص شد که حلقه بیرونی فعال است و حدود ۱۰ درصد ستاره‌های جدید کهکشان در این منطقه آفریده می‌شوند. ضمنا این منطقه ۲۳ درصد جرم کل کهکشان را به خود اختصاص داده است. نرخ ستاره‌زایی حلقه بیرونی حدود دو برابر حلقه داخلی است.

حلقه‌ها

ابتدا گمان می‌شد که حلقه بیرونی در اثر جذب شدن یک کهکشان اقماری کوچکتر و یا در اثر برهم‌کنش با یک منظومه ستاره‌ای پدید آمده است. اما پژوهش‌های بعدی هیچ‌یک از این دو نظریه را تایید نکردند و ستاره‌شناسان نتیجه گرفتند ;i قرص داخلی، بیضی معوجی است که سبب پیدایش قرص بیرونی شده است.

حلقه داخلی، منطقه‌ای ستاره‌فشان است و ستاره‌های فراوانی در آن در حال آفرینش هستند. این حلقه احتمالا در اثر ستاره‌فشانی و کمتر از ۱۰ میلیون سال پیش پدید آمده است. منطقه مذکور دارای چندین خوشه است که ستاره‌های آبی و جوانی دارند.

در سال ۲۰۰۴ مقاله‌ای منتشر شد که می‌گفت، مرکز M94 یک شبه‌برجستگی (pseudobulge) دارد. کهکشان‌های مارپیچی عادی قرصی از گاز و ستاره‌های جوان دارند که سرتاسر برجستگی بزرگ کهکشان را که حاوی ستاره‌های پیرتر است می‌پوشانند. اما M94 فاقد برجستگی بزرگ و ستاره‌های پیرتر است و در عوض، منطقه مرکزی درخشانی دارد که نه یک برجستگی کامل بلکه فقط شبیه برجستگی کهکشانی است و نرخ ستاره‌زایی بالایی دارد. شبه‌برجستگی کهکشان M94 حول هسته بیضی‌شکل کهکشان حلقه زده است.

تصویر ۱. عکس کهکشان چشم گربه یا M94 یا NGC 4736

مطلب مرتبط: سحابی چیست و چگونه تشکیل می‌شود

سایر ویژگی‌ها

چشم گربه کهکشان مرکزی گروه M94 است که کلاً ۱۶ تا ۲۴ کهکشان عضو آن هستند. گروه یادشده را «ابر سگان شکاری یک» یا CVn I Cloud نیز می‌گویند. چشم گربه (M94) درخشان‌ترین کهکشان این گروه است و به‌همین سبب، گروه را نیز M94 نامیده‌اند.

در سال ۲۰۰۸ با مطالعه منحنی‌های چرخش ستاره‌های کهکشان M94 و چگالی گاز هیدروژن در خود کهکشان مشخص شد که ظاهرا تمام جرم کهکشان مربوط به ماده تابنده آن است فلذا این کهکشان یا ماده تاریک ندارد و یا ماده تاریکش اندک است. ویژگی مذکور غیرعادی بود زیرا با الگوهای متعارف تشکیل کهکشان‌ها نمی‌توان توضیح داد که یک کهکشان چگونه ماده تاریکش را از دست می‌دهد یا حتی چگونه می‌تواند بدون هاله ماده تاریک تشکیل شود. البته نتایج پژوهش مذکور هنوز تایید نشده است.

حدوداً در میانه این کهکشان سفید، خوشه فشرده‌ای از ستاره‌های کوچک وجود دارد. هرچه از حاشیه به‌سمت مرکز پیش می‌رویم، بر تراکم خوشه افزوده می‌شود که از کروی بودن این جرم ستاره‌وار حکایت دارد. چندین ستاره کوچک در این ناحیه شناسایی شده‌اند.

مطلب مرتبط: ستاره چیست و چگونه تشکیل می‌شود

جدول ویژگی‌های کهکشان چشم گربه (M94 یا NGC 4736)

مطالب مرتبط: ویژگی‌ سایر کهکشان‌ها