سیاره‌های درونی و بیرونی منظومه شمسی – تفاوت‌ها و ویژگی‌ها
نام سیاره‌های درونی و بیرونی منظومه شمسی
سیاره‌های درونی و بیرونی منظومه شمسی: چهار سیاره نزدیکتر به «خورشید» یعنی «عطارد» و «زهره» و «زمین» و «مریخ» را سیارات درونی منظومه شمسی می‌گویند. چهار سیاره دورتر از خورشید یعنی «مشتری» و «زحل» و «اورانوس» و «نپتون» را سیارات بیرونی منظومه شمسی می‌گویند. مرز بین سیارات درونی و بیرونی، کمربند سیارکی است. با توجه به همین موضوع می‌توان منظومه شمسی را نیز به دو ناحیه تقسیم کرد: ناحیه درونی منظومه شمسی و ناحیه بیرونی منظومه شمسی (تصویر ۱).
ویژگی سیاره‌های درونی و بیرونی چیست
- سیارات درونی منظومه شمسی همگی: سیارات سنگی هستند، به خورشید نزدیکتر و درنتیجه گرمتر هستند، جِرم آنها کمتر و اندازه آنها کوچکتر است و در کل، قمرهای کمتری دارند.
- در سوی دیگر، سیارات بیرونی منظومه شمسی همگی: سیارات گازی هستند، از خورشید دورتر و درنتیجه سردترند، جرم آنها بیشتر و اندازه آنها بزرگتر است و قمرهای بیشتری دارند.
مطلب مرتبط: منظومه شمسی چیست و چگونه تشکیل شده است؟
همانطور که گفتیم، خود منظومه شمسی را نیز می‌توانیم دو ناحیه در نظر بگیریم: یکی ناحیه درونی و دیگری ناحیه بیرونی و آنها را چنین تعریف می‌کنیم:
ناحیه درونی منظومه شمسی (منظومه شمسی درونی)
محدوده‌ای از منظومه شمسی را که شامل خورشید، عطارد، زهره، زمین، مریخ و کمربند سیارکی است، ناحیه درونی منظومه شمسی در نظر می‌گیرند.
ناحیه بیرونی منظومه شمسی (منظومه شمسی بیرونی)
محدوده‌ای از منظومه شمسی را که شامل مشتری، زحل، اورانوس و نپتون است، ناحیه بیرونی منظومه شمسی در نظر می‌گیرند.
ناحیه فرانپتونی
می‌توان ناحیه دیگری را نیز در منظومه شمسی تعریف کرد و آن‌را ناحیه فرانپتونی نامید. فراتر از نپتون را ناحیه فرانپتونی منظومه شمسی می‌نامند. کمربند کویپر و ابر اورت و بسیاری از دنباله‌دارها اجسام فرانپتونی منظومه شمسی در این ناحیه جای دارند.
مطلب مرتبط: مشخصات سیارات منظومه شمسی
تفاوت سیاره‌های درونی و بیرونی منظومه شمسی
برخی از تفاوت‌های سیاره‌های درونی و بیرونی منظومه شمسی را می‌توان چنین ذکر کرد:
- سیاره‌های درونی منظومه شمسی به خورشید نزدیکتر و سیاره‌های بیرونی منظومه شمسی از خورشید دورترند.
- سیاره‌های درونی چون به خورشید نزدیکترند، گرمتر هستند. اما سیاره‌های بیرونی چون از خورشید دورترند، دمای سطح آنها کمتر است. اورانوس و نپتون چون بسیار دورتر هستند، دمای بسیار کمتری دارند و گازهای سطح آنها منجمد شده است.
- هر چهار سیاره درونی منظومه شمسی، سیارات سنگی هستند یعنی اکثر جرم آنها را سنگ و مواد معدنی جامد تشکیل داده است. هر چهار سیاره بیرونی منظومه شمسی، سیارات گازی هستند یعنی اکثر جرم آنها از گاز تشکیل شده است.
- سیارات درونی کوچکترند و جرم آنها نیز کمتر است. اما سیارات بیرونی بزرگ‌ترند و جرم‌شان نیز بسیار بیشتر است. جرم سیارات بیرونی، حداقل ده برابر جرم زمین است.
- سیارات درونی قمرهای کمتری دارند. عطارد و زهره هیچ قمری ندارند؛ زمین تنها یک قمر و مریخ ۲ قمر دارد. اما سیارات بیرونی و گازی قمرهای بیشتری دارند. تاکنون (سال ۱۴۰۱ شمسی) برای زحل ۸۳ قمر و برای مشتری ۸۴ قمر کشف شده است. اورانوس ۲۷ قمر و نپتون ۱۴ قمر دارد.
تصویر ۱. ناحیه درونی منظومه شمسی (زرد) و ناحیه بیرونی منظومه شمسی (فیروزه‌ای) و سیارات درونی و بیرونی هر ناحیه
مطلب مرتبط: سیارات فراخورشیدی چیستند و چه مشخصاتی دارند؟
تعداد قمرهای سیارات درونی و بیرونی
سیاره‌های درونی و بیرونی در مجموع ۲۱۱ قمر دارند. همانطور که گفتیم تعداد قمرهای سیارات بیرونی، بسیار بیشتر است:
- تعداد قمرهای سیارات درونی: ۳
- تعداد قمرهای سیارات بیرونی: ۲۰۸
ویژگی سیاره‌های درونی منظومه شمسی
عطارد، زهره، زمین و مریخ سیاره‌های درونی منظومه شمسی هستند. سیارات درونی به خورشید نزدیکترند، لذا دمای آنها بیشتر است. ضمنا سیارات درونی، سنگی هستند و کوچکترند. در ادامه ویژگی هر یک از چهار سیاره درونی منظومه شمسی از جمله تعداد قمرها و دما و مدت حرکت انتقالی آنها با جزییات بیشتری بیان می‌شود:
عطارد یا تیر (سیاره درونی)
عطارد (تیر)، نزدیک‌ترین سیاره به خورشید است. این سیاره عمدتا از فلزات سنگین و سنگ آفریده شده و لذا دومین سیاره چگال منظومه شمسی است، یعنی پس از زمین، چگالی ذرات آن از هر سیاره دیگری بیشتر است. سیاره عطارد نیز هسته فلزی دارد و ممکن است هسته آن نیز مانند هسته زمین، مذاب باشد. عطارد بیش از سیاره دیگر دهانه برخوردی دارد که در اثر برخورد سیارک‌ها و دنباله‌دار به سطح آن پدید آمده‌اند. عطارد هیچ قمری ندارد.
- قطر عطارد: ۴,۸۷۹ کیلومتر
- جرم عطارد: ۱۰۲۳ * ۲۹ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی عطارد: ۸۸ روز زمینی
- دمای سطح عطارد: از ۱۷۳- تا ۴۲۷+ درجه سانتی‌گراد
زهره یا ناهید (سیاره درونی)
زهره (ناهید)، دومین سیاره نزدیک به خورشید و تنها اندکی کوچکتر از زمین است. با این‌که عطارد از زهره به خورشید نزدیکتر است اما زهره گرم‌ترین سیاره منظومه شمسی است! جو متراکم زهره که حدود ۹۶.۵ درصد دی‌اکسید کربن دارد، گرمای خورشید را بیشتر جذب می‌کند و به‌همین علت دمای سطح سیاره بسیار افزایش می‌یابد. احتمالا زهره نیز مانند زمین هسته آهنی دارد. زهره پس از ماه دومین شیء آسمانی درخشان در شب محسوب می‌شود. زهره نیز مانند عطارد هیچ قمری ندارد. ضمنا زهره و اورانوس تنها سیاراتی هستند که در خلاف جهت دیگر سیارات به دور خورشید می‌چرخند.
- قطر سیاره زهره: ۱۲۱۰۴
- جرم سیاره زهره: ۱۰۲۴ * ۸۷ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی زهره: ۲۲۵ روز زمینی
- دمای سطح سیاره زهره: ۴۶۲+ درجه سانتی‌گراد
مطلب مرتبط: دانستنی‌ها و مطالب جالب و عجیب درباره اورانوس
زمین (سیاره درونی)
بیش از ۷۰ درصد سطح زمین را آب پوشانده است. زمین، چگال‌ترین سیاره منظومه شمسی است، یعنی چگالی یا تراکم ذرات تشکیل‌دهنده آن از هر سیاره دیگری بیشتر است. هسته زمین از آهن و کمی نیکل آفریده شده است و پوسته آن پوشیده از مواد مختلف سنگی است. حرکت وضعی زمین یعنی چرخش زمین به‌دور خود سبب می‌شود تا فلزات مذاب در هسته آن نیز به چرخش درآیند. چرخش فلزات در هسته زمین میدان مغناطیسی قدرتمندی را حول این سیاره پدید می‌آورد. نتیجتاً زمین، مغناطیس‌سپهر یا مگنتوسفر مقاومی دارد که از آن در برابر بادهای خورشیدی محافظت می‌کند. زمین فقط یک قمر دارد و نام آن ماه است. ماه بزرگ‌ترین قمر منظومه شمسی است.
- طول قطر استوایی زمین: ۱۲,۷۵۶ کیلومتر
- طول قطر قطبی زمین: ۱۲,۷۱۴ کیلومتر
- جرم زمین: ۱۰۲۴ * ۹۷ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی زمین: ۳۶۵.۲۴ روز
- دمای سطح زمین: از ۸۸- تا ۵۸+ درجه سانتی‌گراد
مریخ (سیاره درونی)
مریخ نیز سیاره‌ای درونی و سنگی و چهارمین سیاره دور از خورشید است. روی سطح مریخ طوفان‌های شن عظیمی می‌زود که وزش برخی از آنها ماه‌ها طول می‌کشد و تمام سطح سیاره را می‌پوشاند. مریخ دو قمر کوچک دارد که نام یکی از آنها فوبوس و نام دیگری دیموس است. این سیاره، کوه بسیار بزرگی دارد که ارتفاع آن حدود ۲۱ کیلومتر یعنی حدود ۲.۵ برابر ارتفاع اورست است. مریخ همچنین دره ژرفی دارد که طول آن ۴۲۰۰ کیلومتر و عمق آن در برخی نواحی ۷ کیلومتر است.
- قطر مریخ: ۶.۷۷۹ کیلومتر
- جرم مریخ: ۱۰۲۳ * ۳۹ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی مریخ: ۶۸۷ روز زمینی
- دمای سطح مریخ: ۸۷- تا ۵- درجه سانتی‌گراد
مطلب مرتبط: سیاره سنگی چیست؟ نام و مشخصات سیارات سنگی منظومه شمسی
ویژگی سیاره‌های بیرونی منظومه شمسی
مشتری، زحل، اورانوس و نپتون سیاره‌های بیرونی منظومه شمسی هستند. سیارات بیرونی از خورشید دورترند و لذا دمای آنها کمتر است. همه سیارات بیرونی، عمدتا از گاز آفریده شده‌اند و اندازه آنها بزرگ و جرم آنها دست‌کم ۱۰ برابر جرم زمین است. ضمنا اورانوس و نپتون چون بسیار از خورشید دور هستند، گازهای جو آنها منجمد شده است. در ادامه، ویژگی هر یک از چهار سیاره بیرونی منظومه با جزییات بیشتری بیان می‌شود:
مشتری (سیاره بیرونی)
مشتری بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی است. اکثر جرم مشتری را گازهای مختلف تشکیل داده‌اند اما هسته مشتری از یخ، سنگ و فلز تشکیل شده است. روی سطح مشتری طوفان‌های شدیدی می‌وزد که سرعت برخی از آنها در ناحیه قطبی مشتری حدود ۱۴۵۰ کیلومتر در ساعت برآورده شده است. یکی از طوفان‌های بزرگ مشتری به‌شکل لکه‌ای بزرگ و سرخ‌رنگ از زمین دیده می‌شود که به آن لکه سرخ بزرگ مشتری می‌گویند. این طوفان از دست‌کم ۳۵۰ سال پیش پیوسته در حال وزیدن است و هر شش روز یک‌بار سیاره مشتری را دور می‌زند. مشتری میدان مغناطیسی قدرتمندی دارد و لذا بزرگ‌ترین مگنتوسفر منظومه شمسی نیز حول این سیاره پدید آمده است. مشتری ۷۹ قمر دارد. گانیمد با قطر ۵۲۶۸ کیلومتر، بزرگ‌ترین قمر مشتری و بزرگ‌ترین قمر منظومه شمسی و حتی از سیاره عطارد بزرگتر است (اطلاعات بیشتر درباره ویژگی‌های گانیمد، قمر مشتری).
- قطر استوایی مشتری: ۱۴۲,۹۸۴ کیلومتر
- قطر قطبی مشتری: ۱۳۳,۷۰۹ کیلومتر
- جرم مشتری: ۱۰۲۷ * ۹۰ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی مشتری: ۱۱.۹ سال زمینی
- دمای سطح مشتری: ۱۰۸- درجه سانتی‌گراد
زحل یا کیوان (سیاره بیرونی)
زحل (کیوان) نیز سیاره‌ای گازی و پس از مشتری دومین سیاره بزرگ منظومه شمسی است. اکثر جرم زحل از هیدروژن است. زحل از خورشید دور است، لذا دمای سطح آن ۱۳۸- درجه سانتی‌گراد است، اما هسته زحل بسیار گرم و دمای آن حدود ۱۱,۷۰۰ درجه سانتی‌گراد، یعنی گرمتر از سطح خورشید است. معروف‌ترین ویژگی زحل، حلقه‌های آن است. روی زحل صاعقه‌ها و طوفان‌های شدیدی رصد شده است. هر ۲۸ تا ۳۰ سال یک‌بار طوفان بزرگی روی زحل شکل می‌گیرد. یکی از این طوفان‌ها در دسامبر ۲۰۱۰ پدید آمد و رفته‌رفته تمام سیاره یعنی محدوده‌ای به‌طول حدود ۳۰۰,۰۰۰ کیلومتر را پوشاند. زحل ۸۲ قمر دارد و لذا تعداد قمرهای آن بیش از سایر سیارات است. شاید در آینده قمرهای بیشتری نیز کشف شوند.
- قطر استوایی زحل: ۱۲۰,۷۲۸ کیلومتر
- قطر قطبی زحل: ۱۰۸,۷۲۸ کیلومتر
- جرم زحل: ۱۰۲۶ * ۶۸ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی زحل: ۲۹.۵ سال زمینی
- دمای سطح زحل: ۱۳۸+ درجه سانتی‌گراد
اورانوس (سیاره بیرونی)
اورانوس نیز سیاره‌ای بیرونی و گازی است. این سیاره و نیز نپتون چون بسیار از خورشید دور هستند، جو منجمدی دارند که از آب، آمونیاک و بلورهای یخی متان تشکیل شده‌است. لذا این‌دو را غول‌های یخی نیز می‌نامند. محور چرخش اورانوس ۹۸ درجه نسبت به راستای عمود کج است و نتیجتاً به پهلو دور خورشید می‌چرخد. ضمنا همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، نپتون و زهره در خلاف جهت دیگر سیارات منظومه شمسی دور خورشید در گردش هستند. اورانوس ۲۷ قمر دارد که همه آنها منجمد هستند.
- قطر استوایی اورانوس: ۵۱,۱۱۸ کیلومتر
- قطر قطبی اورانوس: ۴۹,۹۴۶ کیلومتر
- جرم اورانوس: ۱۰۲۵ * ۶۸ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی اورانوس: ۳۰,۶۸۷ روز (۸۴ سال زمینی)
- دمای سطح اورانوس: ۱۹۷- درجه سانتی‌گراد
نپتون (سیاره بیرونی)
نپتون سیاره‌ای بیرونی و گازی و دورترین سیاره منظومه شمسی است. این سیاره نیز مانند اورانوس جو منجمدی دارد و لذا گاهی به آن‌دو، غول‌های یخی نیز می‌گویند. جو نپتون حاوی گاز متان است و نور سرخ را جذب می‌کند. به‌همین سبب نپتون از دور آبی دیده می‌شود. در نواحی بالایی نپتون طوفان‌های بزرگی می‌وزد و گاهی با سرعت ۶۰۰ متر بر ثانیه این سیاره را دور می‌زند. نپتون ۱۴ قمر دارد.
- قطر استوایی نپتون: ۴۹,۵۲۸ کیلومتر
- قطر قطبی نپتون: ۴۸,۶۸۲ کیلومتر
- جرم نپتون: ۱۰۲۶ * ۲۰ کیلوگرم
- مدت حرکت انتقالی نپتون: ۶۰,۱۹۰ روز (۱۶۴.۸ سال زمینی)
- دمای سطح نپتون: ۲۰۱- درجه سانتی‌گراد
مطلب مرتبط: سیاره گازی چیست؟ نام و مشخصات سیارات گازی منظومه شمسی
مطلب مرتبط: پلوتون سیاره است یا سیاره کوتوله؟
نام دیگر سیاره‌های بیرونی چیست؟
سیاره‌های بیرونی، نام‌های دیگری هم دارند. مثلا به سیاره‌های بیرونی، سیاره‌های مشتری‌گون یا مشتری‌مانند نیز می‌گویند زیرا بسیاری از ویژگی‌های‌شان شبیه مشتری است. نام دیگر آنها سیاره‌های گازی یا غول‌های گازی است زیرا جنس هر چهار سیاره بیرونی منظومه شمسی عمدتاً از گاز است و چون بسیار بزرگتر از سیاره‌های درونی هستند، به آنها غول گازی می‌گویند. پس، نام دیگر سیاره‌های بیرونی، سیاره مشتری‌گون یا مشتری‌مانند، و همچنین سیاره‌های گازی یا غول‌های گازی است.
خلاصه تفاوت‌ها و ویژگی‌های سیاره‌های درونی و بیرونی منظومه شمسی
سیارات درونی منظومه شمسی همگی به خورشید نزدیکترند و جنس آنها سنگی است. سیارات درونی چون به خورشید نزدیکترند دمای سطح آنها بیشتر است. ضمنا مدار گردش آنها به دور خورشید کوتاه تر است و لذا طول هر سال در سیارات درونی، کوتاه تر است. سیارات بیرونی منظومه شمسی اما همگی از خورشید دوترند و همه آنها گازی هستند. سیارات بیرونی بزرگتر هستند و دمای سطح آنها به سبب دوری از خورشید، کمتر است. ضمنا مدار گردش سیارات بیرونی به دور خورشید طولانی تر است و به همین علت، طول هر سال در این سیارات بسیار بیشتر است.
