ویژگی‌های سیاره مریخ
ویژگی‌های سیاره مریخ چیست: مریخ دومین سیاره کوچک منظومه شمسی و چهارمین سیاره نزدیک به خورشید است. ضمنا مریخ یکی از چهار سیاره درونی و همچنین یکی از چهار سیاره سنگی منظومه شمسی است. اندازه مریخ نصف اندازه زمین است و تنها اندکی از عطارد بزرگتر است. شعاع مریخ ۳۳۸۹.۵ کیلومتر است. هر شبانه‌روز مریخ معادل ۲۴.۶ ساعت زمینی است و هر سال مریخ معادل ۶۸۷ روز زمینی (۱.۹ سال زمینی) است. محور چرخش مریخ نیز مثل محور چرخش زمین، اندکی شیب یا انحراف دارد و همین انحراف محوری موجب می‌شود که مریخ هم مثل زمین فصل‌های مختلفی داشته باشد. جرم مریخ ۷۰۸ میلیون میلیون میلیون تن و چگالی آن کمتر از زمین است. لذا مریخ نیز ماه جاذبه کمتری دارد. در ادامه، ویژگی‌های مریخ را با جزییات بیشتری بررسی می‌کنیم.
ویژگی‌های سیاره مریخ
مریخ در زمره سیاره‌های سنگی منظومه شمسی است، لذا سطح جامدی دارد و جنس آن عمدتا از انواع سنگ و خاک و فلز است. ضمنا جو مریخ نازک است مقدار بسیار کمی بخار آب دارد؛ در دو قطب شمال و جنوب مریخ نیز نواحی یخی وجود دارند اما تمام دیگر نواحی آن کاملا خشک و بایر است و شرایط سیاره چنان است که آب نمی‌تواند آن‌جا حالت مایع به خود بگیرد. لذا احتمال وجود حیات در مریخ طبق شواهد فعلی تقریبا صفر است. مریخ نیز مثل زمین فصل‌های متغیری دارد و هوایش گاهی خنک و گاهی سرد است. سطح سیاره حاوی کوه‌ها، دهانه‌های برخوردی و دره‌های عمیق است. در بخش‌های پیشِ رو هر یک از این ویژگی‌های مریخ را با جزییات بیشتری بررسی می‌کنیم.
حرکت وضعی و انتقالی مریخ
حرکت وضعی مریخ یعنی چرخش مریخ به‌دور خود معادل ۲۴.۶ ساعت زمینی طول می‌کشد و لذا شبانه‌روز مریخ تنها کمی از شبانه‌روز زمین طولانی‌تر است. ضمنا محور چرخش مریخ نیز مثل محور چرخش زمین، حدود ۲۵ درجه (به‌عبارت دقیق‌تر ۲۶.۲۷ درجه) شیب یا انحراف دارد و همین انحراف محوری موجب می‌شود که مریخ هم مثل زمین فصل‌های مختلفی داشته باشد.
طول مدار گردش مریخ به‌دورِ خورشید ۲۲۸ میلیون کیلومتر معادل ۱.۵ واحد نجومی است و مریخ فاصله مذکور را در ۶۸۷ روز می‌پیماید. به عبارت دیگر، هر حرکت انتقالی مریخ یا هر سال در مریخ معادل ۶۸۷ روز زمینی (یا ۱.۹ سال زمینی) طول می‌کشد.
هواکره یا جو مریخ
مریخ برخلاف زمین، جو بسیار نازکی دارد و احتمالا حدود ۴ میلیارد سال پیش، مغناطیس‌سپهر یا مگنتوسفرش را از دست داده است. پس با کمی اغماض می‌توان گفت که مریخ میدان مغاطیسی محسوسی ندارد. به‌همین علت، بادهای ویرانگر خورشیدی آزادانه به سطح می‌رسند و بخش اعظم جو مریخ را نابود می‌کنند.
جو نازک مریخ در این عکس پیداست.
عکس فوق، جو نازک مریخ را نشان می‌دهد که عمدتا حاوی دی‌اکسید کربن و کمی نیتروژن و آرگون و مقادیر بسیار کمی اکسیژن و آب است. به نظر می‌رسد که مریخ گاز متان تولید می‌کند زیرا کاوشگرهای فضایی، ستون‌های کوچکی از گاز متان را روی سیاره رصد کرده‌اند.
دمای مریخ
مریخ دمای متغیری دارد. وقتی سطح سرخ مریخ را می‌نگریم، ممکن است سیاره گرمی به نظر برسد اما هوای سطح مریخ گاهی خنک و ملایم و گاهی بسیار سرد است. دمای مریخ از ۲۰+ درجه سانتی‌گراد تا حدود ۲۲۵- درجه سانتی‌گراد متغیر است، یعنی گاهی ملایم و گاهی بسیار سرد است. سه ویژگی مهم در دمای متغیر و نسبتا سرد مریخ موثر است:
- نخست: مریخ نیز مثل زمین انحراف محوری دارد. محور چرخش مریخ، میانگین ۲۶.۲۷ درجه نسبت به راستای عمود، کج است. لذا مریخ هم‌زمان با گردش به‌دورِ خورشید، فصل‌های مختلفی را تجربه می‌کند.
- دوم: مدار گردش مریخ دور خورشید بیضی است و لذا گاهی نسبتا به خورشید نزدیک و گاهی نسبتا از خورشید دور می‌شود. ضمنا توجه داشته باشیم که فاصله مریخ از خورشید از فاصله زمین تا خورشید هم بیشتر است.
- سوم: جو مریخ بسیار نازک است و گرمای خورشید به‌راحتی از آن می‌گریزد. لذا سطح مریخ چندان گرم نیست.
آیا مریخ آب دارد؟
همانطور که گفتیم در جو مریخ مقادیر بسیار کمی آب بشکل بخار وجود دارد. ضمنا هر دو قطب جنوبی و شمالی مریخ نیز کلاهک یخی دارند. اما وجود آب مایع در مریخ ممکن نیست زیرا فشار و دمای جو مریخ کمتر از آنی است که آب بتواند حالت مایع به‌خود بگیرد.
برخی اخترشناسان می‌گویند احتمالا حدود ۴ میلیارد سال پیش، مریخ گرمتر از حالا بوده و لذا آب مایع آزادانه روی سطح سیاره جریان داشته و حتی روی مریخ برف و باران می‌باریده و نتیجتاً چشمه‌ها، رودها و حتی اقیانوس‌هایی روی آن وجود داشته است.
اما چنین فرضیه‌ای هنوز ثابت نشده است. با این‌حال، روی مریخ عوارض طبیعی خاص به چشم می‌خورند که به بسترهای خشک رودخانه شباهت دارند. همچنین باتوجه به وجود شواهدی شبیه فرسایش آبی، شاید مریخ واقعا زمانی آب مایع داشته است.
آیا در مریخ حیات وجود دارد؟
آیا میلیاردها سال پیش که مریخ گرمتر از حالا بود و احتمالا آب مایع داشت، شکلی از حیات در آن‌جا وجود داشت؟ صادقانه بگوییم، نمی‌دانیم. در اواخر قرن نوزدهم میلادی گروهی از دانشمندان با دریافت علائم فضایی در زمین، متقاعد شدند که نوعی حیات هوشمند در مریخ وجود دارد. در سال ۱۸۹۹ نیکولا تسلا وقتی به نویزهای جو زمین گوش می‌داد و آن‌ها را می‌پایید، سیگنالی شنید و احتمال داد که نتیجه‌ی نوعی کنترل هوشمند باشد. چندسال بعد لورد کلوین نیز نظریه او را حمایت کرد و پیشنهاد داد که مریخی‌های هوشمند می‌کوشند با ایالات متحده تماس برقرار کنند. او بعداً اظهاراتش را پس گرفت.
اما در عصر حاضر، پس از آنکه چندین کاوشگر فضایی دورِ مریخ گشتند و حتی روی مریخ فرود آمدند، می‌دانیم که مریخ زمینی خشک و بایر است. البته هنوز هم احتمال حیات در مریخ صفر نیست. مثلا برخی دانشمندان می‌گویند ممکن است درون یا روی مریخ میکرو-ارگانیسم‌هایی مثل میکروب‌ها وجود داشته باشند و حدس می‌زنند که شاید متان موجود در جو مریخ را همان موجودات ریز پدید می‌آورند.
ویژگی‌های سطح سیاره مریخ
مریخ سرخ مایل به قهوه‌ای است زیرا سطح مریخ را غبارهای ریز اکسید آهن پوشانده است. اکسید آهن که به آن زنگ یا زنگار هم می‌گویند، در زمین هم وجود دارد.
بادهای شدیدی که در متناوباً در جو مریخ می‌وزد، با بلند کردن گردوغبارهای سطح سیاره، طوفان‌هایی پدید می‌آورند که گاهی تمام سیاره را دربرمی‌گیرد. در هیچ‌یک از اجرام منظومه شمسی، طوفان‌های غبارآلودی بدین شدت و وسعت وجود ندارد.
بخش بزرگی از نیم‌کره شمالی مریخ، پست‌تر یا کم‌ارتفاع‌تر از سایر مناطق سیاره است. حدود یک‌سوم سطح مریخ تقریبا ۴.۵ الی ۶.۵ کیلومتر پست‌تر از دیگر جاهای آن است. ویژگی یادشده را می‌توان آشکارا در تصاویر تشخیص داد.
عکس رنگ کاذب از سطح مریخ با عمق و ارتفاعات مختلف
عکس فوق از سطح مریخ، اصطلاحا به‌شیوه رنگ کاذب تهیه شده است تا پستی و بلندی‌ها را مشخص کند. پست‌ترین نواحی با رنگ آبی و مرتفع‌ترین نواحی با رنگ سرخ یا بنفش مشخص هستند. علت این حد از تفاوت ارتفاع در سطوح مختلف مریخ هنوز محل بحث است. یکی از نظریه‌های موجود می‌گوید، در گذشته‌های دور شیء آسمانی بزرگی تقریبا هم‌اندازه ماه با مریخ برخورد کرده و اختلاف محسوس پستی‌وبلندی‌های مریخ ناشی از همان برخورد است.
مناطق کم‌ارتفاع معمولا از جریان‌های گدازه‌ای تشکیل شده‌اند اما در سایر نواحی سیاره عوارض طبیعی دیگری مثل آشتفشان‌ها، دهانه‌های برخوردی، دره‌ها و غارها به چشم می‌خورند.
آتشفشان‌های مریخ
اکثر آتشفشان‌های روی مریخ در امتداد خطی قرار دارند که ناحیه کم‌ارتفاع سیاره را از نواحی مرتفع جدا می‌کند. سطح مریخ دو منطقه مهم دارد: یکی الیسیوم (Elysium) که چشمگیرتر است و دیگری تارسیس (Tharsis) که احتمالا بلندترین کوه در تمام منظومه شمسی یعنی المپوس (Olympus Mons) را در خود جای داده است (عکس زیر)؛ می‌گوییم «احتمالا» چون اخترشناسان روی سیارک وستا نیز کوهی بلندی تقریبا هم‌اندازه المپوس یافته‌اند.
المپوس در واقع دهانه‌ی آتشفشانی عظیمی از نوع سپری به قطر ۶۲۴ کیلومتر و ارتفاع ۲۵۰۰۰ متر است (ارتفاع بلندترین قله زمین یعنی اورست تنها حدود ۸۸۴۹ متر است).
دهانه‌های برخوردی بزرگ
مریخ مثل ماه دهانه‌های برخوردی دارد، اما جو نازک مریخ سبب شده است تا دهانه‌های برخوردی سطح سیاره تدریجا دچار فرسایش شوند. دهانه‌های برخوردی در اجرام آسمانی انواع مختلفی دارند و ظاهرا مریخ متنوع‌ترین مجموعه دهانه‌های برخوردی را در خود جای داده است.
یکی از دهانه‌های معروف در سطح مریخ، دهانه هلاس یا حوضه هلاس (Hellas Basin) نام دارد که قطر دهانه‌ی آن ۲۳۰۰ کیلومتر است.
دره‌های عمیق مریخ
ژرف‌دره‌ها شیارهای عمیقی هستند که در سطح برخی سیاره‌ها ایجاد می‌شوند. برای مثال، «دره چاهکوه» در جزیره قشم و «گراند کانیون» در ایالات متحده از ژرف‌دره‌های کره زمین هستند. اما دره‌های مریخ از نمونه‌های زمینی خود کوتوله‌ترند. شبکه‌ی دره‌های مریخ حدود ۴۰۰۰ کیلومتر در ناحیه استوایی مریخ گسترش یافته‌اند و عرض آن‌ها در برخی نقاط به ۳۰۰ کیلومتر و عمق‌شان به حدود ۱۰ کیلومتر می‌رسد.
غارهای مریخ
روی سطح مریخ چندین حفره به چشم می‌خورد که به غار شباهت دارند اما گویا در واقع حفره‌هایی لوله‌مانند از جنس گدازه هستند که فعالیت‌های آتشفشانی آن‌ها را پدید آورده‌اند. دانشمندان می‌گویند شاید مریخ شبکه‌ای از غارهای زیرزمینی داشته باشد که در مقایسه با سطح مریخ، شرایطش برای نوعی حیات مناسب‌تر باشد. به‌همین سبب، برنامه‌ای موسوم به غارهای مریخ را آغاز کردند تا دریابند که می‌شود غارهای زیرزمینی مریخ را پناهگاه مسافران آینده‌ی مریخ در نظر گرفت یا نه.
ویژگی‌های سیاره مریخ: ساختار داخلی
مریخ نیز مثل سایر سیاره‌های سنگی منظومه شمسی سه بخش اصلی یعنی پوسته، گوشته و هسته دارد. ضخامت پوسته‌ی مریخ حدود ۵۰ تا ۱۲۵ کیلومتر است یعنی ضخیم‌تر از پوسته‌ی زمین است و عناصری مثل سیلیکون، اکسیژن، آهن، منیزیم، آلومینیوم، پتاسیم و کلسیم دارد.
ساختار داخلی مریخ: مریخ نیز مثل زمین پوسته، گوشته و هسته دارد.
ضخامت گوشته‌ی مریخ حدود ۲۴۰۰ کیلومتر و جنس آن، ترکیبات سیلیکات است. و سرانجام، شعاع هسته مریخ ۱۸۰۰ کیلومتر و بخشی از آن مایع و جنس ان سولفید آهن و نیکل است.
قمرهای مریخ
مریخ دو قمر کوچک دارد که یکی فوبوس و دیگری دیموس است. فوبوس و دیموس نسبتا به مریخ نزدیک هستند و فوبوس سریع‌تر از دیموس دور مریخ می‌گردد. لذا چون خود مریخ نیز می‌چرخد، از دید کسی که روی مریخ ایستاده باشد، فوبوس از غرب و دیموس از شرق سیاره طلوع می‌کند.
فوبوس، قمر مریخ
قطر فوبوس حدود ۲۲.۵ کیلومتر و قطر دیموس ۱۲.۴ کیلومتر است، یعنی هر دو بسیار کوچکند و لذا نیروی جاذبهی ضعیفی دارند. اگر جاذبه یا گرانش شیء آسمانی کافی نباشد، نمی‌تواند آن‌را به‌شکل کره کامل درآورد. به‌همین علت، فوبوس و دیموس کروی نیستند و شکل نامنظمی دارند. یکی از نظریه‌های رایج می‌گوید، فوبوس و دیموس در اصل سیارک‌هایی بودند که جذب مریخ شدند اما نظریه مذکور، هنوز قطعی ثابت نشده است.
فوبوس و دیموس دهانه‌های برخوردی متعددی دارند اما سطح دیموس نسبتا صاف‌تر است. فوبوس فقط ۶۰۰۰ کیلومتر از مریخ فاصله دارد. در چنین ارتفاع کمی، جاذبهی مریخ آن‌را تدریجا سمت خود می‌کشد و لذا فوبوس روزی با مریخ برخورد می‌کند یا از هم می‌پاشد و حول مریخ حلقه پدید می‌آورد.
دیموس، قمر مریخ
جدول ویژگی‌های سیاره مریخ
| قطر استوایی مریخ |
۶۷۹۲ کیلومتر |
| قطر قطبی مریخ |
۶۷۵۲ کیلومتر |
| جرم مریخ |
۶.۳۹ x 10۲۳ کیلوگرم (۰.۱۱ برابر زمین) |
| تعداد قمرها |
۲ |
| طول مدار گردش حول خورشید |
۲۲۷,۹۴۳,۸۲۴ کیلومتر (معادل ۱.۳۸ واحد نجومی) |
| مدت حرکت انتقالی (گردش حول خورشید) |
۶۸۷ روز زمینی (معادل ۱.۹ سال زمینی) |
| دمای سطح |
منفی ۸۷ تا منفی ۵ درجه سانتی‌گراد |
| کاشف |
ستاره‌شناسان مصر باستان |
سخن پایانی درباره ویژگی‌های سیاره مریخ
مجموعه ویژگی‌های سیاره مریخ به آنچه گفتیم ختم نمی‌شود. مریخ ویژگی‌های جالب دیگری هم دارد. برای مثال، روزهنگام اگر هوای مریخ صاف باشد، آسمان آبی تیره مایل به سیاه به نظر می‌رسد، زیرا جو مریخ در مقایسه با جو زمین نازک‌تر است و نمی‌توان نور آبی خورشید را به‌اندازه زمین در خود بشکند و پخش کند.
عکسی از سطح و آسمان مریخ
اما همانطور که گفتیم، گاهی بادهای شدیدی روی مریخ می‌وزد و غبارهای سرخ سطح مریخ را تا جو سیاره بالا می‌برد. وقتی شرایط چنین باشد، رنگ آسمان مریخ سرخ می‌شود و در اطراف خورشید، آبی به نظر می‌رسد و خود خورشید نیز به سفیدی می‌زند.
