خورشید و ماه در قرآن و اندیشه در ظرائف علمی آن
خورشید و ماه در قرآن
خدای متعال بارها در قرآن دو واژه خورشید و ماه را ذکر فرموده است. ضمن اینکه دو سوره از قرآن، شمس و قمر نام گرفته اند. اندیشیدن درباره دو واژه خورشید و ماه در قرآن و کلماتی که به آن‌ها اشاره یا آن‌ها را توصیف می‌کنند، می‌تواند حقایق علمی ظریفی را آشکار کند.
در ادامه، برخی از آیاتی که واژه شمس و قمر در آن‌ها ذکر شده است، همراه ترجمه فارسی‌شان بازگو می‌شوند. سپس کلمات مذکور در وصف آن‌ها و نیز نکاتی که از تفسیر آن‌ها برمی‌آید ذکر می‌شوند.
روشنایی و نور
هُوَ ٱلَّذِى جَعَلَ ٱلشَّمْسَ ضِيَاءً وَٱلْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُۥ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ ٱلسِّنِينَ وَٱلْحِسَابَ ج مَا خَلَقَ ٱللَّهُ ذَالِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ ج يُفَصِّلُ ٱلایاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (یونس، ۵)
(ترجمه مکارم شیرازی): او کسی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور قرار داد و برای آن منزلگاه‌هایی مقدر کرد، تا عدد سال‌ها و حساب (کارها) را بدانید؛ خداوند این را جز به حق نیافریده؛ او آیات (خود) را برای گروهی که اهل دانشند شرح می‌دهد.
در این آیه در شرح خورشید واژه «ضیاء» و در شرح ماه واژه «نور» ذکر می‌شود. ترجمه تفسیر طبرسی می‌نویسد:
واژه «ضیاء» در دلالت بر زدودن تاریکی‌ها رساتر از «نور» است و ویژگی افزون‌تری نسبت به نور دارد.
یکی از ظرائف آیه مبارکه نیز همین است، زیرا روشنایی خورشید از خود آن است. اما ماه، نور خود را از خورشید می‌گیرد. خورشید با سوزاندن هیدروژنش نور می‌افشاند. اما ماه نوری را که از خورشید بر سطح آن می‌تابد منعکس می‌کند. همراه شدن کلمه «ضیاء» با «شمس» و سپس «نور» با «قمر»، دقیق و ظریف است.
خورشید و ماه هر یک در مداری شناورند
وَهُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ وَٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ كُلٌّ فِى فَلَكٍ يَسْبَحُونَ (انبیاء، ۳۳)
(ترجمه انصاریان): و اوست که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید که هر یک در مداری شناور است.
(ترجمه صادقی تهرانی): و اوست که شب و روز و خورشید و ماه را پدید آورده است، هر یک در جاده‌ای (فضایی) شناورند.
«فلک» را به معنای مدار ستارگان و «سبح» و «سباﺣﺔ» را به معنای شنا کردن گفته‌اند. در تفسیر المیزان میخوانیم که مراد از فلک، مدار هر یک از آن‌ها (شب و روز و آفتاب و ماه) است. و مراد از فلک، اوضاع و احوالی که در جو زمین و آثاری که آن‌ها در زمین می‌گذارند است. یعنی تنها بر شب و روز زمین دلالت می‌کند و دیگر بر اینکه آفتاب و ماه و ثوابت و سیارات، شب و روز دارند، دلالت ندارد.
امروزه بشر می‌داند که هم زمین و هم خورشید در فضا حرکت می‌کنند. خورشید در هر ثانیه ۲۲۰ کیلومتر در فضا سیر می‌کند و هر ۲۲۵ میلیون تا ۲۵۰ میلیون سال، یک‌بار مرکز کهکشان راه شیری را دور می‌زند. سرعت حرکت خورشید حول کهکشان راه شیری ۷۹۲,۰۰۰ کیلومتر بر ساعت است. حرکت خورشید دور کهکشان، سال کهکشانی نام دارد. نیروی جاذبه خورشید چنان قوی است که می‌تواند منظومه شمسی و موقعیت و مدار سیارات آن را ثابت نگاه دارد.
دیگر اینکه هر بار حرکت وضعی ماه (چرخش ماه دور خود) درست به‌اندازه گردش آن دور زمین طول می‌کشد. لذا ساکنان زمین همواره فقط یک سمت ماه را می‌بینند. ماه در مداری به طول ۳۸۴,۰۰۰ کیلومتر، زمین را دور می‌زند. هر بار چرخش کامل ماه دور زمین ۲۷.۳ روز طول می‌کشد.
روشنی‌بخش و چراغ فروزان
أَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ ٱللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقاً (۱۵) وَجَعَلَ ٱلْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ ٱلشَّمْسَ سِرَاجاً (۱۶) (سوره مبارکه نوح)
(ترجمه انصاریان): آیا ندانسته‌اید که خدا هفت آسمان را چگونه بر فراز یکدیگر آفرید (۱۵) و ماه را در میان آن‌ها روشنی‌بخش و خورشید را چراغ فروزان قرار داد. (۱۶)
در تفسیر المیزان میخوانیم: معنای «سراج بودن خورشید» این است که عالم ما را روشن می‌کند، و اگر این چراغ خدای تعالی نبود، ظلمت عالم را فرا می‌گرفت. و «نور بودن ماه» یعنی ماه به‌وسیله نوری که از خورشید می‌گیرد زمین ما را روشن می‌کند. پس ماه خودش روشنگر نیست تا سراج نامیده شود.
حرکت پیوسته خورشید و ماه در قرآن
وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ (ابراهیم، ۳۳)
(ترجمه بهرام‌پور): و خورشید و ماه را که پیوسته در حرکتند به تسخیر شما درآورد، و شب و روز را (نیز) مسخر شما ساخت.
(ترجمه الهی قمشه‌ای): و خورشید و ماه گردنده و شب و روز را برای شما مسخر کرد.
آیه مبارکه ۳۳ از سوره مبارکه ابراهیم، خورشید و ماه را «دائبین» گفته است. در المیزان میخوانیم که راغب می‌گوید، کلمه «دأب» به‌معنای ادامه سیر است. وقتی می‌گویند «فلان دأب فی السیر دأبا» یعنی فلانی هم‌چنان راه را ادامه داد. در قرآن کریم هم در آیه ۳۳ از سوره مبارکه ابراهیم «دائبین» به همین معناست. و نیز دأب به معنای عادت همیشگی و مستمر نیز هست.
خورشید سراج و ماه منیر
تَبَارَكَ ٱلَّذِى جَعَلَ فِى ٱلسَّمَاءِ بُرُوجًا وَ جَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَ قَمَرًا مُّنِيرًا (فرقان، ۶۱)
(ترجمه انصاریان): همیشه سودمند و بابرکت است آن‌که در آسمان برج‌هایی قرار داد و در آن چراغی روشن و ماهی تابان پدید آورد.
آیه ۶۱ از سورره مبارکه فرقان، آشکارا کلمه شمس (خورشید) را ذکر می‌کند اما «قمرًا منیرًا» را ذکر می‌کند.
از تفسیر المیزان استفاده می‌شود که مراد از سراج، خورشید است. دلیل آن، آیه ۱۶ از سوره مبارکه نوح است که فرمود: «و جَعَلَ فیهنَّ نورًا و جَعَلَ الشَّمسَ سراجاً». از آیه ۶۱ سوره مبارکه فرقان نیز این واقعیت دریافت می‌شود که خورشید از خود نور می‌پراکند اما ماه، از خود نوری ندارد و بلکه نور خورشید را بازمی‌تاباند.